Zaburzenia osobowości wg ICD-11 i DSM-5

ICD-11 definiuje zaburzenia osobowości jako problemy w aspektach funkcjonowania (takich jak tożsamość, poczucie własnej wartości, trafność samooceny, samokierowanie) i relacji interpersonalnych (takich jak zdolność do rozwijania się oraz utrzymywania bliskich i wzajemnie satysfakcjonujących relacji, zdolność rozumienia perspektyw innych i radzenia sobie z konfliktami w związkach). Trudności te powinny utrzymywać się przez dłuższy czas (np. 2 lata lub dłużej). Zakłócenie przejawia się we wzorcach poznawczych, doświadczeniach emocjonalnych, ekspresji emocjonalnej i zachowaniu, które są nieelastyczne lub słabo regulowane, i znajduje wyraz w wielu sytuacjach osobistych i społecznych (tj. nie ogranicza się do określonych relacji lub ról). Wzorce zachowań charakteryzujące zaburzenie nie są właściwe z punktu widzenia etapu rozwoju i nie można ich wyjaśnić przede wszystkim czynnikami społecznymi lub kulturowymi, w tym konfliktem społeczno-politycznym. Zakłócenie jest związane ze znacznym cierpieniem lub znacznym upośledzeniem w życiu osobistym, rodzinnym, społecznym, w zakresie pracy zawodowej bądź edukacji lub też w innych ważnych obszarach funkcjonowania.

Inaczej niż w klasyfikacji ICD-10, gdzie wyodrębniono 8 zaburzeń osobowości (osobowość paranoiczna, schizoidalna, dyssocjalna, chwiejna emocjonalnie, histrioniczna, anankastyczna, lękliwa i zależna), charakteryzujących się konkretnymi wzorcami zachowań, w ICD-11 różnicuje się zaburzenia osobowości ze względu na nasilenie: łagodne, umiarkowane lub ciężkie (jest opisana również dodatkowa kategoria „trudności z osobowością” – „personality difficulty”, która nie została sklasyfikowana jako zaburzenie psychiczne).

W części „Wiodące cechy lub wzorce osobowości” („Prominent personality traits or patterns”) wymieniono 5 cech oraz 1 wzorzec osobowości, które mają najpełniej opisywać charakterystyczne cechy zaburzenia osobowości u danego pacjenta. Należą do nich:

• negatywna afektywność – rozumiana jako przeżywanie szerokiego zakresu negatywnych emocji o częstotliwości i intensywności nieproporcjonalnej do sytuacji; składają się na tę cechę: labilność emocjonalna, słaba regulacja emocji, postawy negatywistyczne, niska samoocena i nieufność
• zdystansowanie – utrzymywanie dystansu społecznego (unikanie interakcji społecznych, brak przyjaźni, unikanie intymności) oraz dystansu emocjonalnego (rezerwa, ograniczona ekspresja emocjonalna)
• dyssocjalność – rozumiana jako lekceważenie praw i uczuć innych, egocentryzm (np. poczucie nadmiernych uprawnień, oczekiwanie na podziw innych, pozytywne lub negatywne zachowania mające na celu uzyskanie uwagi, nadmierna troska o własne potrzeby, pragnienia i wygodę) oraz brak empatii (tj. obojętność na to, czy dane zachowania lub działania powodują niedogodności lub szkodzą innym, co może obejmować wprowadzanie w błąd, manipulację i wykorzystywanie innych, bycie złośliwym i fizycznie agresywnym, bezduszność w odpowiedzi na cierpienie innych oraz bezwzględność w osiąganiu celów)
• odhamowanie – rozumiane jako skłonność do pochopnego działania w reakcji na bezpośrednie bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne, bez uwzględnienia potencjalnych negatywnych konsekwencji; impulsywność; rozpraszanie uwagi; nieodpowiedzialność; lekkomyślność i brak planowania
• anankastyczność – skupienie się na sztywnych standardach doskonałości oraz dobra i zła, a także na kontrolowaniu zachowania własnego i innych oraz kontrolowaniu sytuacji w celu zapewnienia zgodności z tymi standardami; typowe przejawy anankastii obejmują: perfekcjonizm, ograniczenia emocjonalne i behawioralne (np. sztywna kontrola nad ekspresją emocjonalną, upór i brak elastyczności, unikanie ryzyka, wytrwałość i celowość)
• wzorzec borderline – deskryptor ten można zastosować do osób, w przypadku których model zaburzeń osobowości charakteryzuje się dominującym wzorcem niestabilności relacji międzyludzkich, obrazu siebie i nastroju oraz znaczną impulsywnością; składają się na niego:
  • wysiłek wkładany w unikanie rzeczywistego lub wyimaginowanego porzucenia
  • wzorzec niestabilnych i intensywnych relacji międzyludzkich
  • zaburzenie tożsamości przejawiające się w wyraźnie i trwale niestabilnym obrazie siebie lub poczuciu siebie
  • tendencja do pochopnego działania w stanach silnych negatywnych emocji, prowadząca do potencjalnie autodestrukcyjnych zachowań
  • powtarzające się epizody samookaleczeń
  • niestabilność emocjonalna spowodowana wyraźną reaktywnością nastroju
  • chroniczne poczucie pustki
  • nieadekwatnie intensywnie przeżywane uczucie złości lub trudności w kontrolowaniu gniewu
  • przejściowe objawy dysocjacyjne lub objawy podobne do psychotycznych w sytuacjach silnego pobudzenia afektywnego.

W sekcji II DSM-5 utrzymano zarówno kryteria rozpoznania, jak i liczbę zaburzeń osobowości z poprzedniej wersji klasyfikacji (DSM-IV).