Ból fantomowy - trudny problem terapeutyczny

Ból fantomowy jest doznaniem czuciowym porównywalnym do iluzji. Występuje po całkowitej lub częściowej amputacji części ciała, najczęściej kończyny. Pomimo przeprowadzonej operacji pacjent ma poczucie, że usunięty narząd nadal istnieje i sprawia ból. Terapia bólu fantomowego to duże wyzwanie.  

Amputacja, czy to kończyny, czy innej części ciała najczęściej jest skutkiem urazu albo zaawansowanej choroby, stanowiąc jedyną skuteczną formę leczenia. Zarówno czucie fantomowe, jak i ból fantomowy zazwyczaj występują po amputacji kończyn, ale nie tylko, ponieważ mogą pojawić się również po usunięciu innych części ciała, na przykład piersi, zęba, czy oka. Czucie fantomowe to iluzja, że amputowana część ciała jest nadal obecna. Natężenie dolegliwości jest zmienne, nasila się okresowo, najczęściej wieczorem lub w nocy. 

Ból fantomowy po raz pierwszy opisał francuski chirurg wojskowy Ambroise Pare w 1551 roku: „żołnierze po amputacji skarżą się na silny ból w nieistniejącej części kończyny przez długi czas po amputacji”. Jego zdaniem przyczyną tego bólu było drażnienie uszkodzonych nerwów w obrębie kikuta. Chociaż patomechanizm bólu fantomowego jest złożony i nie do końca poznany, to dziś wiemy na ten temat znacznie więcej. Powstawanie bólu fantomowego w dużej mierze tłumaczy się istnieniem obszarów mózgu odpowiedzialnych za reprezentowanie określonych fragmentów ciała. Wstrzymanie stymulacji w wyniku usunięcia tej części ciała stopniowo prowadzi do wygasania pamięci korowej. Najsilniej i najwcześniej reprezentowane części ciała to dłonie i stopy, w związku z tym najdłużej pozostają one w pamięci korowej. Zdarza się jednak, że ten proces jest zaburzony. 

Do czynników ryzyka powstawania bólów o typie fantomowym należą m.in.: podeszły wiek, płeć żeńska, stosowanie chemio- i radioterapii po amputacji z przyczyn nowotworowych, silny ból występujący przed operacją, szczególnie w obrębie amputowanej części ciała. Doświadczenia przebytych bólów mogą powrócić jako ból o typie fantomowym. Tak zwana pamięć bólowa zakodowana jest w korze mózgu i obrębie rdzenia kręgowego. Duże znaczenie ma również współistnienie bólu w obrębie kikuta. Dlatego w profilaktyce bólu fantomowego należy zwrócić istotną uwagę na właściwe postępowanie chirurgiczne: odpowiednie opracowanie kikuta podczas zabiegu operacyjnego, staranne zakładanie szwów, właściwy dobór zaopatrzenia mięśni i skóry, zapobieganie podrażnieniom miejscowym oraz kontrolę rany.  

Czucie fantomowe występuje u większości pacjentów, zazwyczaj bezpośrednio po zabiegu – nawet do 97% przypadków. W miarę upływu czasu wrażenia te stopniowo zanikają. Po 2 latach od amputacji i po całkowitym zagojeniu rany przewlekły i zazwyczaj oporny na leczenie ból występuje już tylko u 2–4 proc. chorych. U niektórych z nich ból fantomowy może zniknąć dopiero po kilku latach, ale dosyć często powraca ponownie. Jego natężenie jest bardzo zróżnicowane - od ledwie zauważalnego do bardzo uciążliwego, prowadzącego do ograniczenia aktywności życiowej chorego.  

Leczenie takiego bólu jest sporym wyzwaniem terapeutycznym. Obserwuje się indywidualną, ale zazwyczaj słabą reakcję na standardową farmakoterapię, konieczne jest więc leczenie skojarzone. Odczucia bólowe w dużej mierze uzależnione są od stanu psychicznego. Amputacja bywa trudnym doświadczeniem, często wymaga zmian w życiu i ograniczenia dotychczasowych aktywności. Czasami wiąże się z koniecznością pomocy innej osoby, a więc i zależnością, co w konsekwencji może prowadzić do stanów lękowych i depresyjnych. Dlatego to zadanie dla zespołu prowadzącego kompleksową terapię, która obejmuje farmakoterapię skojarzoną, psychoterapię i rehabilitację. Ważny jest bowiem szybki powrót do sprawności po leczeniu chirurgicznym.