Przez wiele dekad czynnik XIII był uważany za najmniej istotny w kaskadzie krzepnięcia. W ostatnim dziesięcioleciu dzięki badaniom wykazano jednak jego udział w wielu procesach zachodzących w organizmie i przy okazji przydatność w wykrywaniu ostrej fazy udaru niedokrwiennego mózgu.

Czynnik XIII – budowa biochemiczna

Czynnik XIII, zwany fibrynazą lub czynnikiem stabilizującym fibrynę, występuje w organizmie w dwóch postaciach: osoczowej oraz komórkowej.² Czynnik osoczowy (pFXIII) jest heterotetramerem składającym się z dwóch podjednostek A i dwóch podjednostek B (FXIII-A₂B₂).¹ Podjednostka A jest syntezowana w wątrobie, śledzionie, łożysku i megakariocytach, podjednostka B – w hepatocytach.² Jest to jedyny czynnik krzepnięcia będący transamidazą. Podjednostka A zawiera domenę katalityczną, natomiast podjednostka B jest białkiem transportującym oraz regulatorowym. W osoczu poza heterotetramerem FXIII-A₂B₂ można spotkać wolne homodimery FXIII-B₂. Większość FXIII-A₂B₂ w osoczu występuje w połączeniu z fibrynogenem. Czas półtrwania pFXIII wynosi około 240 godzin. Czynnik komórkowy (cFXIII) występuje w cytoplazmie monocytów, makrofagów, megakariocytów, płytek i składa się z homodimerów FXIII-A₂.¹

Czynnik XIII – rola w procesie homeostazy

W prawidłowym procesie homeostazy uczestniczą: ściana naczynia krwionośnego, płytki krwi, czynniki krzepnięcia tworzące tzw. układ krzepnięcia krwi, fizjologiczne inhibitory krzepnięcia krwi oraz układ fibrynolizy.³

W procesie krzepnięcia czynniki krzepnięcia krwi odgrywają istotną rolę zarówno w drodze zewnątrzpochodnej, jak i wewnątrzpochodnej tego procesu. Najnowsze badania potwierdzają, że najważniejsze znaczenie w procesie krzepnięcia odgrywa droga zewnątrzpochodna, zwana także drogą czynnika tkankowego. Natomiast układowi wewnątrzpochodnemu przypisuje się rolę pomocniczą, modulatora drogi zewnątrzpochodnej.

W aktualnym modelu kaskady krzepnięcia krwi, zwanym komórkowym, wyróżniono trzy fazy: indukcji, wzmocnienia i efektorową. To właśnie w ostatniej fazie, tzw. efektorowej, można dopatrzyć się istotnej roli czynnika XIII. W tej fazie dochodzi do rozszczepienia cząsteczek fibrynogenu na monomery fibryny i fibrynopeptydy A i B. Monomery fibryny tworzą sieć włóknika, który stabilizowany jest przez aktywny czynnik XIII.⁴ Czynnik XIII przekształcany jest przez trombinę do postaci FXIII-A₂’B₂, która z kolei pod wpływem jonów Ca²⁺ ulega rozpadowi na dwie frakcje: aktywną FXIII-A₂’ (FXIIIa) oraz nieaktywną FXIII-B (ryc. 1). Czynnik XIIIa jest katalizatorem syntezy izopeptydowych wiązań między wolnymi grupami aminowymi jednych monomerów fibryny z aminowymi grupami glutaminy drugich monomerów fibryny, dzięki czemu powstaje sieć fibrynowa.⁵