dr n. med. Izabela Rogozińska

dr n. med. Katarzyna Kądziela

Wzrastanie to jeden z elementów rozwoju fizycznego człowieka. Proces ten obejmuje nie tylko powiększanie rozmiarów ciała i uzyskiwanie proporcji charakterystycznych dla dorosłego człowieka, lecz także rozwój oraz dojrzewanie czynnościowe poszczególnych narządów i układów. Wzrastanie zależy zarówno od czynników zewnętrznych, takich jak: wpływ środowiska, odżywianie, czynniki emocjonalne, rytm dobowy czy wysiłek fizyczny, jak i od czynników wewnętrznych – genetycznych oraz funkcji układu hormonalnego, w którym istotną rolę odgrywają białka transportujące, receptory, czynne białka wewnątrzkomórkowe. Rozwój fizyczny dziecka jest dla rodziców i pediatry jednym z podstawowych elementów oceny stanu zdrowia dziecka, a jego obserwacja pozwala na wykrycie ewentualnych zaburzeń^1-3.

Metody monitorowania rozwoju fizycznego: bilanse, siatki centylowe

Analizę rozwoju fizycznego ułatwiają siatki centylowe opracowane dla danej populacji. Najprościej skorzystać z tych umieszczonych w książeczce zdrowia dziecka lub opracowanych w Polsce siatek OLA/OLAF (na podstawie badania populacji polskiej przeprowadzonego w latach 2007-2012 przez Centrum Zdrowia Dziecka). Można także użyć siatek World Health Organization, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci pochodzących z innych grup etnicznych i/lub małżeństw mieszanych. Pomiary wysokości i masy ciała powinny być dokonywane regularnie. W Polsce zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 2013 roku obowiązuje wykonywanie badań bilansowych w 2, 4, 6, 10, 14, 16 i 18/19 roku życia⁴. Pierwszy bilans (tzw. 0) jest przeprowadzany zaraz po urodzeniu na oddziale noworodkowym. Kolejne bilanse najczęściej są wykonywane przez lekarza rodzinnego lub lekarza pediatrę we współpracy z pielęgniarką w przychodni w ramach podstawowej opieki zdrowotnej (POZ). O ile w wieku niemowlęcym wizyty u pediatry odbywają się stosunkowo często ze względu na dużą liczbę szczepień obowiązkowych, o tyle późniejsze terminy badań bilansowych często są pomijane przez rodziców. U starszych dzieci część elementów badania bilansowego przeprowadzają pielęgniarki szkolne^2,5,6.

Konieczna jest analiza uzyskiwanych pomiarów z wykorzystaniem siatek centylowych. Na osi pionowej nanosimy badane parametry, takie jak: wzrost (cm), masę ciała (kg), obwód klatki piersiowej i głowy (cm) oraz wskaźnik masy ciała (BMI – body mass index; kg/m²), a na osi poziomej – wiek. Na siatce znajdują się linie odpowiadające centylom. Krzywe centyli 3 i 97 wyznaczają szeroką normę fizjologiczną, a zakres pomiędzy 10 a 90 centylem to obszar wąskiej normy. Wartości mieszczące się między 3 a 10 centylem lub między 90 a 97 centylem stanowią pogranicze normy. Dzieci, których parametry mieszczą się w tych zakresach, a zwłaszcza w kanale centylowym 3-10 wymagają uważnej obserwacji rozwoju fizycznego i ewentualnej diagnostyki^3,6.

Dzieci, których wysokość ciała znajduje się poniżej 3 centyla lub powyżej 97 centyla, powinny być diagnozowane z powodu nieprawidłowego wzrastania. Diagnostyka konieczna jest również, gdy w obrębie szerokiej lub wąskiej normy krzywa wzrastania dziecka odchyla się w górę (nieadekwatne do wieku metrykalnego przyspieszenie wzrastania) lub w dół (zwolnienie tempa wzrastania lub zahamowanie wzrostu) i dochodzi do zmiany kanału centylowego.

W każdym z wyżej wymienionych przypadków podczas wstępnej analizy należy uwzględnić wysokość ciała rodziców i ewentualnie rodzeństwa, dziadków oraz członków dalszej rodziny.

Na siatkę centylową należy nanieść wartość MPH (mid parental height), która określa docelowy wzrost dziecka z uwzględnieniem wzrostu rodziców. Wartość MPH nanosi się wzdłuż linii pionowej wieku 18 lat dziecka. Jest to jedna z metod przewidywania wzrostu ostatecznego dziecka.

MPH oblicza się według następujących wzorów:

• wzrost docelowy dziewczynek: MPH = ([wzrost matki + wzrost ojca] – 13 cm) : 2
• wzrost docelowy chłopców: MPH = ([wzrost matki + wzrost ojca] + 13 cm) : 2

Po porównaniu wysokości ciała w obrębie rodziny możemy wstępnie rozpoznać niski wzrost rodzinny oraz wysoki wzrost konstytucjonalny.

Tabela 1. Prawidłowe tempo wzrostu dziecka na podstawie siatek centylowych³

Bardzo istotnym elementem analizy wzrastania jest tempo wzrostu, którego prawidłowe zakresy przedstawiono w tabeli 1 (wartości zostały wyliczone na podstawie siatek centylowych, ponieważ nie ma longitudinalnych badań statystycznych)³.

W populacji mamy również do czynienia ze zdrowymi niskimi dziećmi, których krzywa wzrostu przebiega równolegle do siatki centylowej poniżej 3 centyla, oraz wysokie zdrowe dzieci, których krzywa wysokości ciała przebiega równolegle ponad 97 centylem. Jeśli proporcje ciała są prawidłowe dla wieku, dziecko rośnie systematycznie bez przyspieszania czy zwalniania tempa wzrastania i nie stwierdza się dodatkowych niepokojących objawów ani nieprawidłowości w badaniach dodatkowych, to rozwój tych dzieci wymaga jedynie obserwacji.

Niski wzrost – wolne tempo wzrastania

Zaburzeniami rozwoju fizycznego, z jakimi najczęściej zgłaszają się rodzice z dzieckiem, są niski wzrost lub zwolnienie tempa wzrastania. Niski wzrost oznacza wysokość poniżej 3 centyla dla wieku i płci dziecka w odniesieniu do norm dla populacji ogólnej lub wzrost niższy o ≥2 kanały centylowe w porównaniu ze średnim centylem wzrostu rodziców. W tabeli 2 zestawiono kryteria i mianownictwo dotyczące niskiego wzrostu^2,3.