dr hab. n. med. Anna Turska-Szybka

Utrzymanie higieny jamy ustnej jest pierwszym krokiem w kierunku profilaktyki, a kluczowym czynnikiem wpływającym na zdrowie jamy ustnej jest edukacja rodziców. Zdrowie jamy ustnej w okresie niemowlęcym może zostać łatwo pominięte, ponieważ większość dzieci nie rodzi się z zębami i tylko kilka zębów wyrzyna się w pierwszym roku życia. Jednakże okres niemowlęcy jest krytyczny w kształtowaniu się nawyków. Wykonywanie zabiegów higienicznych, takich jak szczotkowanie zębów pastą z fluorem 2 razy dziennie począwszy od wyrznięcia się pierwszych zębów, zapewnia miejscowe dostarczanie fluoru, który jest ważny dla remineralizacji zębów, i pomaga wypracować zdrowy nawyk na całe życie.

W artykule omówiono zalecenia w zakresie higieny jamy ustnej u niemowląt i małych dzieci, w tym strategie stosowane w domu i produkty używane profesjonalnie.

Próchnica zębów w populacji dzieci

Zdrowie jamy ustnej stanowi niezwykle ważny element zdrowia i dobrego samopoczucia niemowląt, dzieci i nastolatków. Próchnica zębów jest niezakaźną, wieloczynnikową, dynamiczną chorobą wywoływaną przez przylegające do zębów bakterie próchnicotwórcze (biofilm nazębny), głównie Streptococcus mutans, które metabolizują cukry do produkcji kwasu, powodując z czasem utratę twardych tkanek zębów. Istotą tej choroby jest odwapnienie (demineralizacja) twardych tkanek zębów na skutek obniżenia pH, następnie rozpad (dezintegracja) zawartych w nich substancji organicznych¹. Próchnica wczesnego dzieciństwa (ECC – early childhood caries) jest najczęstszą chorobą przewlekłą w populacji dzieci (występuje 5-krotnie częściej niż astma) i obecnym na całym świecie, szeroko rozpowszechnionym problemem zdrowotnym. Z badań epidemiologicznych przeprowadzonych w ramach programu „Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej Polaków w latach 2016-2020” wynika, że największy wzrost zachorowania na próchnicę zębów mlecznych obserwuje się w pierwszych 3 latach życia, następnie w okresie kolejnych 2 lat zwiększa się o 35,6%². U 41,1% dzieci w wieku 3 lat występuje co najmniej jeden ząb z próchnicą. Nieleczona choroba próchnicowa może prowadzić do bólu, problemów z jedzeniem, mówieniem i nauką.

Badania monitoringowe wykazały również zaniedbania higieniczne. Dwa razy dziennie miało oczyszczane zęby 62,4% dzieci w wieku 3 lat i 69,35% w wieku 5 lat, a jedynie u 43% dzieci było to szczotkowanie nadzorowane przez rodziców/opiekunów lub z ich pomocą. U co drugiego dziecka stosowano pastę do zębów z fluorem. Prawidłową ilość pasty do zębów nakładało na szczoteczkę dziecka 63,8% rodziców 3-letnich dzieci, a zbyt dużą ilość pasty do zębów nakładał co czwarty rodzic².

Podstawowe zasady dbałości o zdrowe zęby obejmują: ich regularne oczyszczanie, kontrolowanie poziomu i aktywności bakterii chorobotwórczych w jamie ustnej oraz dostarczanie fluoru na powierzchnię zęba. Należy pamiętać, że bakterie chorobotwórcze mogą zostać przekazane z opiekuna na dziecko, dlatego ważne jest, aby wytyczne były przekazywane zarówno rodzicom, jak i dziecku.

Początkowo za higienę jamy ustnej odpowiada rodzic. W miarę rozwoju dziecka codzienne działania profilaktyczne związane z higieną jamy ustnej, z uwzględnieniem odpowiedniej ekspozycji na fluor, mogą wykonywać wspólnie opiekun z dzieckiem^3,4. Rodzice powinni rozpocząć zabiegi higieniczne w jamie ustnej dziecka już od pierwszego wyrzynającego się zęba, stosując pastę z dostosowaną do wieku zawartością fluoru (F) – 1000 ppm F w ilości odpowiadającej ziarnu ryżu u dzieci do 3 roku życia i ziarnu grochu u dzieci w wieku 3-6 lat. Ważne, by to rodzic/opiekun nakładał na szczoteczkę właściwą ilość pasty z fluorem⁵.

Szczotkowanie zębów

Pielęgnację jamy ustnej należy rozpocząć w pierwszych miesiącach życia dziecka. Rodzice powinni regularnie oczyszczać błonę śluzową i wały dziąsłowe już od wczesnego okresu niemowlęcego, powinni to robić codziennie wieczorem przed położeniem dziecka spać. Zabiegi higieniczne rozpoczynane w tym okresie mają na celu utrzymanie jamy ustnej w czystości oraz przyzwyczajenie dziecka do manipulacji w jamie ustnej. Można je wykonywać za pomocą specjalnych akcesoriów dla niemowląt nawijanych lub nakładanych na palec wskazujący, takich jak: kawałek gazy albo bawełniana chusteczka, gumowa lub silikonowa szczoteczka bądź specjalny naparstek z mikrofibry^6,7.

Zabieg oczyszczenia jamy ustnej dziecka przez rodzica obejmuje:

• dokładne umycie rąk
• przygotowanie przyboru higienicznego do oczyszczania jamy ustnej dziecka
• przygotowanie szklanki letniej wody lub słabego naparu z rumianku
• założenie na palec odpowiedniego przyboru higienicznego (ewentualnie owinięcie palca wskazującego gazikiem) i zanurzenie go w wodzie lub naparze z rumianku
• delikatne włożenie palca do ust dziecka, a następnie przecieranie górnego i dolnego wału dziąsłowego, błony śluzowej policzków oraz wyrzniętych zębów^6,7.

Dziecko może gryźć palec rodzica podczas próby wkładania go do ust i może nie chcieć ich otworzyć. Matka może wówczas wsunąć palec w okolicy kąta ust dziecka, a następnie przesuwać nim wzdłuż wewnętrznej powierzchni policzka do tylnej części jamy ustnej. Potem należy włożyć delikatnie palec między górny a dolny wał dziąsłowy lub górne a dolne zęby i kiedy dziecko otworzy usta, można przetrzeć całą jamę ustną. Przeprowadzanie zabiegów higienicznych w jamie ustnej należy jednak rozpocząć nie później niż w momencie wyrznięcia się pierwszego zęba mlecznego^6,7.

Do oczyszczania zębów należy stosować miękką szczoteczkę, która umożliwia usuwanie resztek pokarmowych z zębów oraz delikatne masowanie dziąseł. Już od tego momentu należy uczyć dziecko utrzymywania szczoteczki w ręku, wkładania jej do ust i wykonywania prostych ruchów czyszczących. Zaleca się szczotkowanie zębów 2 razy dziennie pastą z fluorem (rano po śniadaniu, a wieczorem po kolacji), od pojawienia się pierwszego zęba w jamie ustnej dziecka, bez względu na poziom ryzyka próchnicy. Szczególnie ważne jest mycie zębów przed snem ze względu na zatrzymanie fluoru w jamie ustnej. Ponadto podczas spania zmniejsza się wydzielanie śliny, która już nie oczyszcza tak dobrze zębów i nie dostarcza im w odpowiedniej ilości składników mineralnych. Po wieczornym myciu zębów dziecko nie powinno już jeść ani pić (z wyjątkiem wody mineralnej lub przegotowanej, niesłodzonej herbaty) ze względu na zmniejszenie naturalnego oczyszczania zębów przy udziale mięśni języka i twarzy^6,7.

Przed szczotkowaniem jamę ustną należy przepłukać energicznie wodą i wypluć, aby usunąć zalegające resztki pokarmowe. Minimalny czas szczotkowania potrzebny na skuteczne usunięcie płytki nazębnej ze wszystkich zębów wynosi około 2 min. Po szczotkowaniu należy wypluć nadmiar pasty, ale bez płukania jamy ustnej, by wydłużyć czas ochronnego działania fluoru zawartego w paście. Szczoteczkę po użyciu należy dokładnie wypłukać pod bieżącą wodą i ustawić w kubku główką do góry, aby wyschła (nie należy przechowywać szczoteczek w szczelnym opakowaniu, gdyż wilgotne środowisko sprzyja namnażaniu się bakterii). Szczotkowanie zębów nie zapewnia oczyszczenia przestrzeni międzyzębowych. W tym celu należy użyć nici dentystycznej.

Dzieci do mniej więcej 8 roku życia nie wykształcają jeszcze wystarczającej zręczności manualnej, by samodzielnie oczyszczać uzębienie, dlatego to opiekunowie są odpowiedzialni za efektywne mycie zębów dzieci. Rodzice powinni szczotkować zęby dziecka i jednocześnie uczyć je przeprowadzania tych zabiegów higienicznych samodzielnie, w miarę nabywania przez dziecko umiejętności. W późniejszych latach opiekunowie powinni zawsze poprawiać po dziecku oczyszczanie zębów, zwłaszcza trzonowych, pomagać mu i kontrolować jakość higieny jamy ustnej nawet do 10 roku życia^6,7.