Blisko 50% ciąż w Stanach Zjednoczonych jest nieplanowanych. W 2006 roku problem ten dotyczył 3,2 miliona kobiet.¹ Spośród nich 52% nie stosowało antykoncepcji, a 43% stosowało ją nieregularnie.² Antykoncepcja doraźna pozwala kobiecie zredukować ryzyko ciąży po stosunku płciowym bez zabezpieczenia lub bez wystarczającej ochrony.

Antykoncepcja doraźna jest metodą zapobiegania ciąży stosowaną po stosunku płciowym. Choć plemniki mogą przeżyć w drogach rodnych kobiety do 5 dni, oocyt może być zapłodniony tylko przez około 24 h. Dlatego okienko, w trakcie którego aktywność seksualna bez zabezpieczenia może prowadzić do ciąży, trwa 5 dni przed i 1 dzień po owulacji.³ Badania wykazały także, że częstotliwość stosunków płciowych jest największa właśnie w trakcie tych 6 dni płodnych.⁴ Chociaż kobiety często niedokładnie określają daty swoich cykli miesiączkowych,⁵ antykoncepcję doraźną można stosować w dowolnym momencie cyklu.

W ciągu ostatnich 50 lat dostęp do antykoncepcji doraźnej w Stanach Zjednoczonych znacznie się zmienił. Badania nad zastosowaniem steroidowych środków antykoncepcyjnych po stosunku rozpoczęto w latach sześdziesiątych, a po raz pierwszy opublikowano w 1974 roku,⁶ ale żadne środki medyczne nie zostały oficjalnie wprowadzone do użycia w antykoncepcji doraźnej aż do 1998 roku. Od tego czasu dopuszczono do stosowania 4 postacie antykonepcji doraźnej: Preven i Plan B, zatwierdzone do stosowania w 1999 roku; Next Choice i Plan B One-Step wprowadzone w 2009 roku oraz ella dopuszczona do stosowania w 2010 roku. Te produkty oraz środki wydawane bez recepty omówiono w tej publikacji (tabela). ⁷

Tabela. Wybrane metody antykoncepcji doraźnej dostępne w Stanach Zjednoczonych

Złożona antykoncepcja hormonalna (metoda Yuzpego)

Zawiera hormony – etynyloestradiol i progestagen (zazwyczaj lewonorgestrel [LNG] lub norgestrel) – przyjmowane w 2 dawkach. Wykazano, że ta metoda, nazywana często metodą Yuzpego od nazwiska lekarza, który po raz pierwszy opisał ją w 1974 roku, opóźnia lub powstrzymuje szczyt wytwarzania hormonu luteinizującego (LH), opóźniając lub hamując tym samym owulację.^6,8 Metaanaliza 8 badań dotyczących kobiet stosujących metodę Yuzpego w ciągu 72 h po odbytym stosunku płciowym bez zabezpieczenia wykazała, że środek i sposób jego podania skutecznie zmniejszały liczbę ciąż o 74%.^9-11 Istnieją dowody, że metoda Yuzpego jest skuteczna do 120 h po stosunku bez zabezpieczenia, ale jej skuteczność maleje w miarę upływu czasu.¹²

Najczęstszymi działaniami niepożądanymi metody Yuzpego są: nudności (54%), wymioty (16,3%) i ból głowy (13,1%).¹³ Podanie środka przeciwwymiotnego na 1 h przed przyjęciem estrogenu z progestagenem znacznie zmniejsza występowanie i nasilenie nudności i wymiotów.¹⁴

Doustne tabletki antykoncepcyjne, stosowane w metodzie Yuzpego, nie są etykietowane jako antykoncepcja doraźna. W 1997 roku US Food and Drug Administration (FDA) uznała stosowanie doustnych tabletek antykoncepcyjnych dla celów doraźnej antykoncepcji za bezpieczne i skuteczne.¹⁵ Produkt stosowany jako antykoncepcja doraźna – Preven – został zatwierdzony przez FDA w 1998 roku, ale w 2004 roku został wycofany z rynku wraz z pojawieniem się antykoncepcji doraźnej opartej wyłącznie na progestagenie. Obecnie w ramach metody Yuzpego może być stosowanych 19 różnych rodzajów doustnych tabletek antykoncepcyjnych, przy czym na właściwą dawkę każdego z hormonów składa się różna liczba tabletek. Tabela zawierająca listę dostępnych rodzajów tabletek oraz inne informacje na temat antykoncepcji doraźnej została przygotowana przez Office of Population Research w Princeton University i jest dostępna na stronie internetowej http://ec.princeton.edu.

Antykoncepcja oparta wyłącznie na progestagenie

Wykazano, że lewonorgestrel zapobiega owulacji wtedy, gdy jest podawany w fazie folikularnej, co najmniej 2 dni przed szczytem wytwarzania LH.^16-18 W przypadku antykoncepcji doraźnej z lewonorgestrelem istnieją dwie opcje dawkowania – jedna tabletka 1,5 mg lub dwie tabletki 0,75 mg podawane w odstępie 12 h, a oba sposoby dawkowania zostały potwierdzone w 3 badaniach. Arowojolu i wsp. stwierdzili, że większą skuteczność ma podawanie jednej dawki zamiast dwóch (93 vs 86,8%). W obu przypadkach nudności, wymioty i inne działania niepożądane były podobne, przy czym więcej przypadków bólu głowy (21,3 vs 14,5%) i tkliwości piersi (12,9 vs 8,8%) zaobserwowano po zastosowaniu jednej dawki.¹⁹ Dada i wsp. nie odnotowali różnic w skuteczności (94,7 vs 95,2%) lub działaniach niepożądanych.²⁰ W trzecim badaniu także nie stwierdzono różnic w odsetkach ciąż (1,5% w przypadku pojedynczej dawki vs 1,8% w przypadku 2 dawek) ani różnic w działaniach niepożądanych.²¹ Ponieważ 12-godzinna przerwa w dawkowaniu może być niewygodna i nie ma większej skuteczności, nie jest zalecana.

W porównaniu z metodą Yuzpego w przeglądzie Cochrane ryzyko względne ciąży dla lewonorgestrelu określono na poziomie 0,54 (95% przedział ufności [PU] 0,36-0,80). Z kolei ryzyko względne wystąpienia jakichkolwiek działań niepożądanych wyniosło według przeglądu 0,80 (95% PU 0,75-0,86), przy zmniejszonym ryzyku wystąpienia nudności, wymiotów, bólu głowy i zmęczenia.²²

Lewonorgestrel jest dopuszczony do stosowania w Stanach Zjednoczonych jako antykoncepcja doraźna pod nazwą Plan B One-Step lub Next Choice. Plan B One-Step to 1 tabletka 1,5 mg, natomiast Next Choice to 2 tabletki po 0,75 mg.²³ Postać preparatu Plan B w podzielonej dawce była dostępna, ale została wycofana. Wszystkie 3 metody z zastosowaniem lewonorgestrelu zostały zatwierdzone do użycia w ciągu 72 h po stosunku bez zabezpieczenia, choć dane świadczą, że skuteczność leku utrzymuje się przy zastosowaniu postkoitalnym do 120 h. ²¹

Antyprogestageny

Mifepryston jest modulatorem receptora progesteronowego stosowanym w Stanach Zjednoczonych i innych krajach w celu wczesnej farmakologicznej aborcji w pierwszym trymestrze ciąży. Udowodniono, że jest wysoce skuteczny w antykoncepcji doraźnej, wywołuje mało działań niepożądanych przy dużo mniejszej dawce niż wówczas, gdy stosowany jest do indukcji poronienia.²² Mifepryston w małych dawkach nie jest jednak dostępny w Stanach Zjednoczonych i biorąc pod uwagę dyskusję polityczną wokół stosowania tego leku jako środka poronnego, jest mało prawdopodobne, aby został zatwierdzony w antykoncepcji doraźnej.

Rycina. Najważniejsze informacje na temat antykoncepcji doraźnej.