lek. Klaudia Dopytalska

lek. Agata Mikucka-Wituszyńska

dr n. med. Elżbieta Szymańska

dr hab. n. med. Irena Walecka, prof. CMKP

Rośliny i produkty roślinne wywołują wiele różnych rodzajów reakcji skórnych, w tym najczęściej kontaktowe zapalenie skóry. Ich negatywne oddziaływanie na skórę może być związane z mechanizmem toksycznym, alergicznym lub drażniącym. Tego typu reakcje są bardzo częste u osób zajmujących się ogrodnictwem, stanowią także znaczny odsetek dermatoz zawodowych występujących właśnie u ogrodników, kwiaciarzy, rolników, botaników czy leśników. Zmiany skórne mogą się pojawić po kontakcie z różnymi elementami roślin – łodygami, kwiatami, owocami, pyłkiem, korzeniami lub liśćmi.

Niepożądane reakcje skórne pochodzenia roślinnego mogą przebiegać pod postacią kontaktowego zapalenia skóry z podrażnienia (mechanicznego lub chemicznego), alergicznego kontaktowego zapalenia skóry, pokrzywki (alergicznej i niealergicznej) oraz reakcji fitofototoksycznych. Ponadto, w związku z występowaniem na niektórych roślinach kolców, cierni czy włosków, może dochodzić do urazów mechanicznych skóry i wtórnych infekcji bakteryjnych oraz grzybiczych, m.in. sporotrychozy.

Reakcje alergiczne wywołane roślinami mogą przebiegać w mechanizmie natychmiastowym (odpowiedź immunologiczna typu I) lub opóźnionym (odpowiedź immunologiczna typu IV). Używanie rękawic ochronnych i dokładne mycie skóry po pracy z roślinami może ograniczyć występowanie niektórych reakcji skórnych^1-3.

Niepożądane reakcje skórne pochodzenia roślinnego

Reakcje skórne z podrażnienia

Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia stanowi najczęstszą dermatozę wywoływaną przez rośliny oraz duży odsetek dermatoz zawodowych występujących u ogrodników, kwiaciarzy, hodowców roślin, rolników, sprzedawców warzyw i owoców. Zarówno czynniki mechaniczne, jak i związki chemiczne zawarte w roślinach mogą powodować reakcje skórne z podrażnienia. W zależności od czynnika wywołującego wyróżnia się mechaniczne kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia (MICD – mechanical irritant contact dermatitis) oraz chemiczne kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia (CICD – chemical irritant contact dermatitis). Mogą one występować oddzielnie lub się nakładać. Czynnikami drażniącymi bywają występujące na powierzchni łodyg lub liści kolce, ciernie, kłujące włoski (trichomes), a także ostro zakończone liście. Wiele substancji chemicznych zawartych w roślinach wywołuje reakcje skórne – do najczęstszych należą: szczawian wapnia, protoanemonin, izotiocyjaniny, bromelaina, estry diterpenowe, alkaloidy oraz kwasy^1-6.

Obraz kliniczny kontaktowego zapalenia skóry z podrażnienia jest zróżnicowany – od łagodnego, przewlekłego wyprysku palców rąk związanego z podrażnieniem przez włoski występujące na roślinach, po ostre, toksyczne, ciężkie reakcje wywołane ekspozycją np. na alkaloidy zawarte w soku roślin. Intensywność objawów zależy od indywidualnej bariery ochronnej skóry, ilości i czasu działania czynnika drażniącego.

Do podrażnienia mechanicznego dochodzi wskutek urazu spowodowanego przez kolce lub szorstkie włoski znajdujące się na powierzchni liści bądź łodyg albo ostry brzeg liści. Przykładem są zmiany grudkowe z towarzyszącym świądem występujące u żniwiarzy i zbieraczy słomy na skutek kontaktu z ostrymi włoskami niektórych traw lub zbóż (np. jęczmienia, ryżu, prosa, bambusa) czy wyprysk z podrażnienia po ekspozycji na zioła z rodziny ogóreczników zawierające kłujące włoski. Również obecne na łodygach i liściach pomidorów włoski wskutek działania drażniącego mogą powodować uczucie pieczenia, świądu i parestezji. Typowe urazy mechaniczne powodują kolce wielu gatunków roślin tropikalnych – kaktusów czy sukulentów. Szczególną postacią jest grudkowa, swędząca osutka, często błędnie rozpoznawana jako świerzb, wywołana kontaktem z glochidiami (krótkimi, małymi cierniami) opuncji (Opuntia spp.). Ostro zakończone liście ostrokrzewów (rodzina Aquifoliaceae), agawy (rodzina Agavaceae), kolce róż (rodzina Rosaceae) czy ciernie bugenwilli (rodzina Nyctaginaceae) to również typowe przykłady elementów roślin wywołujących uszkodzenia mechaniczne skóry.

Wiele gatunków roślin zawiera sok z substancjami powodującymi chemiczne kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia. Do związków o dużym potencjale drażniącym zalicza się kryształy szczawianu wapnia obecne np. w roślinach cebulowych, m.in. w cebuli i czosnku (Allium), żonkilach (Narcissus), hiacyntach (Hyacinthus) oraz tulipanach (Tulipa). Kontakt z cebulkami żonkili (Narcissus spp.) powoduje najczęstszą postać kontaktowego zapalenia skóry wśród kwiaciarzy (daffodil itch, lily rash) z łagodną manifestacją kliniczną pod postacią suchości, zmian rumieniowo-złuszczających i pęknięć. Z kolei tulipany z rodziny Liliaceae oprócz szczawianów wapnia zawierają także alergen – tulipalinę A. Ich cebulki mają ostrą otoczkę, która może powodować urazy mechaniczne. Efektem kontaktu z tymi roślinami może być nakładanie się alergicznego kontaktowego zapalenia skóry z reakcjami z podrażnienia, a typowym objawem klinicznym, występującym np. u hodowców, są tzw. palce tulipanowe, z obecnością pęknięć, hiperkeratozy na opuszkach palców rąk, paronychii i zmian troficznych paznokci. W niektórych przypadkach stwierdza się nasilone zmiany wypryskowe z obecnością krostek na palcach lub całych rękach. Również gatunki należące do rodziny wilczomleczy (Euphorbiaceae) należą do silnie drażniących – wskutek działania estrów wielowodorotlenkowego alkoholu tigliainowego zawartego w soku tych roślin może wystąpić ciężkie ostre kontaktowe zapalenie skóry z obrzękiem powiek, a kontakt ze spojówkami może powodować utratę wzroku.

Identyfikacja roślin, z którymi pacjent miał kontakt, jest przydatna w celu ustalenia rozpoznania. W łagodnych przypadkach objawy często mają charakter samoograniczający. Jeśli w skórze znajdują się kolce, włoski lub inne fragmenty roślin, konieczne jest ich usunięcie^1-6.

Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry

Oprócz skórnych reakcji z podrażnienia niektóre gatunki roślin mogą także wywoływać alergiczne kontaktowe zapalenie skóry. Do najważniejszych alergenów roślinnych zalicza się m.in. urushiol (obecny w roślinach z rodziny Anacardiaceae, w tym gatunkach z rodzaju Toxicodendron spp.), chinony oraz kwas abietynowy (występujący w żywicach drzew sosnowych lub kalafonii).

Gatunki należące do rodziny nanerczowatych (Anacar­dia­ceae) charakteryzują się dużym potencjałem alergi­zu­ją­cym. Zalicza się do nich takie rośliny z rodzaju Toxicodendron, jak bluszcz trujący (poison ivy) czy sumak jadowity, powodujące ciężkie reakcje skórne z tendencją do uogólnienia. W klimacie tropikalnym do przedstawicieli rodziny nanerczowatych wywołujących częste reakcje alergiczne u hodowców, zbieraczy i przetwórców należą drzewa orzecha nerkowca lub mango. Także przedstawiciele złocieni (Chrysanthemum) mogą powodować alergiczne kontaktowe zapalenie skóry, a gatunki z rodziny stokrotek (Compositae) reakcje powietrznopochodne z pojawieniem się zmian skórnych w okolicy twarzy.

Objawy kliniczne to najczęściej rumień, obrzęk z obecnością pęcherzyków, pęcherzy i towarzyszącym świądem. Niekiedy mogą wystąpić ciężkie uogólnione reakcje alergiczne. W przypadku pojawienia się objawów po kontakcie z rośliną konieczne jest przemycie miejsca ekspozycji lub umycie całego ciała bieżącą wodą. We wczesnej fazie reakcji miejscowe glikokortykosteroidy przyczyniają się do ustępowania objawów. W nasilonych reakcjach alergicznych konieczne bywa zastosowanie ogólnych glikokortykosteroidów^1-3,7,8.