mgr Michalina Jakubczak

dr hab. n. med. Dominika Wcisło-Dziadecka, prof. SUM

Hiperkeratozy to zmiany obejmujące część rogową naskórka, które mogą występować u pacjentów bez względu na wiek i stan zdrowia. Mogą one wpływać na pogorszenie tego stanu, codziennego funkcjonowania i jakości życia. Liczba osób dotkniętych tego typu problemami jest duża, ze względu na różnorodność mechanizmów prowadzących do występowania zmian hiperkeratotycznych. Do rozwiązań preferowanych w ich profilaktyce i leczeniu należy regularne wykonywanie zabiegów podologicznych. Podologia to interdyscyplinarna dziedzina naukowa coraz prężniej rozwijająca się na całym świecie.

Stopy jako część narządu ruchu

Stopy są zbudowane z 52 kości, które współtworzą złożoną konstrukcję umożliwiającą swobodne poruszanie¹. Uznaje się, że ok. 5 mln lat temu, w toku ewolucji, ludzie rozwinęli złożoną morfologię stóp – wykształciły się: kość piętowa, łuk podłużny oraz powiększona I kość śródstopia². Stopy odpowiadają nie tylko za bezpośredni kontakt z podłożem, ale również za utrzymywanie ciężaru całego ciała oraz zachowywanie równowagi statycznej i dynamicznej^2,3. Wszelkie aktywności umożliwia złożona budowa mięśniowa stopy. Do grupy mięśni, które mają szczególne znaczenie dla możliwości poruszania stopami i utrzymywania równowagi, należą mięśnie zginaczy palców (przywodziciele). Według niektórych badań są one bezpośrednio odpowiedzialne za utrzymanie odpowiedniego łuku stopy zarówno podczas siedzenia, jak i stania czy chodzenia. Osłabienie mięśni stóp uważa się za jedną z częstych przyczyn powstawania bolesnych zmian w ich obrębie oraz dysfunkcji w poruszaniu się³.

Istnieją prace opisujące zmiany zachodzące w morfologii stóp już w wieku dziecięcym, uwzględniające związek pomiędzy wzrostem kośćca stopy a zmianą motoryki mięś­niowej stóp. Wyniki badań jednoznacznie wskazują także, że obszary odpowiadające za punkty podporu stopy na etapie rozwoju dziecięcego mają podwyższoną temperaturę, a kształtowanie się łuku podłużnego stopy jest jednym z charakterystycznych stadiów w procesie wzrostu organizmu⁴. Na rozwój morfologiczny i funkcjonalny stóp dziecka mogą wpływać czynniki osobnicze (wiek, płeć, predyspozycje genetyczne) oraz czynniki zewnętrzne (stosowane obuwie, masa ciała i aktywność fizyczna)^5,6. Niektóre deformacje stóp wykrywa się już w wieku dziecięcym, co może wymiernie przekładać się na funkcjonowanie układu ruchu w życiu dorosłym⁶. Jako przykład niektórzy badacze wskazują płaskostopie, które do 5 r.ż. ma wprawdzie charakter naturalnego procesu fizjologicznego, ale jeśli nie ustępuje z wiekiem, może wiązać się z silnym osłabieniem mięśni i więzadeł występujących w stopie bądź poważnymi zmianami w jej budowie lub też być cechą dziedziczną^5,6. Poważniejsze zaburzenia w budowie i morfologii stopy mogą stanowić bezpośrednie kryterium dla późniejszych zabiegów chirurgicznych w tej okolicy^6,7.

Budowa stóp w ciągu życia człowieka może ulec zmianie na skutek:

• rodzaju podejmowanego codziennie wysiłku fizycznego
• uprawiania sportu
• stosowanego obuwia
• zmian w sposobie poruszania się.

Standardowy schemat chodu powinien rozpoczynać się od kontaktu pięty z podłożem, następnie przodostopia, a ostatecznie palucha dużego stopy. Nawet drobna zmiana zakładająca jako pierwszy kontakt z podłożem przodostopia może istotnie wpłynąć na wysokość łuku podeszwowego oraz zmiany w morfologii stóp, co z kolei może skutkować przeciążeniami tkanek miękkich zlokalizowanych w stopie, a nawet stawów wyższych w kończynie dolnej⁸. Silne oddziaływanie zmian w biomechanice chodu najczęściej obserwuje się wśród sportowców, np. lekkoatletów. Są oni dotknięci urazami nie tylko kostnymi, lecz także zmianami w strukturze mięś­niowej i skórnej stóp, w tym występowaniem hiperkeratoz^8,9. Należy jednak pamiętać, że z podobnymi problemami można się spotkać u osób, które nie uprawiają sportu, ale mają różnego rodzaju zaburzenia w morfologii stóp lub stosują nieodpowiednie obuwie⁹.

Hiperkeratozy stóp

Hiperkeratozy są definiowane jako grupa zmian naskórkowych związanych z nadmiernym rogowaceniem, spowodowanym zbyt dużym obciążeniem mechanicznym w określonych obszarach. Najczęściej są zlokalizowane na podeszwach stóp. Wynika to w głównej mierze z nierównomiernie rozłożonego nacisku na część podeszwową lub sił oddziałujących na stopę podczas chodu. Hiperkeratozy są uznawane za naturalną odpowiedź skóry mającą na celu obronę tkanek podskórnych przed czynnikami mechanicznymi, takimi jak tarcie lub nadmierny ucisk^9,10. Powstają na skutek niepełnego rogowacenia, proliferacji komórek naskórka i zwiększonej ekspresji cząsteczek adhezyjnych w jego warstwie rogowej¹¹.

Podstawowymi komórkami budującymi naskórek są komórki żywe – keratynocyty oraz martwe – korneocyty. W trakcie cyklu naskórkowego, trwającego średnio ok. 30 dni, keratynocyty przechodzą przemianę do korneocytów, podczas której m.in. tracą jądra komórkowe i ulegają spłaszczeniu¹². Korneocyty w warstwie rogowej mocno przylegają do siebie poprzez desmosomy, które składają się z różnych cząsteczek adhezyjnych¹⁰. Zaobserwowano, że np. tarcie stanowi bezpośredni bodziec inicjujący proces proliferacji keratynocytów warstwy podstawnej naskórka, które szybciej przechodzą przemianę w korneocyty. Wielkość oraz liczba komórek, które uległy przemianie szybciej, w połączeniu ze zwiększoną ekspresją cząstek adhezyjnych oraz spadkiem nawilżenia, sprawiają, że powstaje zmiana hiperkeratotyczna, która jest trwała i pogrubiona⁹.

Rodzaje zmian hiperkeratotycznych

Odciski i modzele

Do najczęstszych hiperkeratoz należą odciski (ryc. 1) i modzele (ryc. 2). Mogą one powstawać na skutek podobnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Jako czynniki bezpośrednie wymienia się miejscowe tarcie i ucisk.

Rycina 1. Odcisk. Zmiana położona pod głową II kości śródstopia

Rycina 2. Modzel. Zmiana zlokalizowana pod głową II kości śródstopia

Wygląd odcisków i modzeli bywa mniej lub bardziej zbliżony. Podstawą ich różnicowania jest obecność rdzenia rogowego^9,13-16.