1. Czym jest oczopląs?

Oczopląs to mimowolne, rytmiczne ruchy gałek ocznych. U pacjentów widzenie może być zaburzone ze względu na ciągłą zmianę położenia punktu na siatkówce, które odpowiada za odbiór danego obrazu.¹ Szacuje się, że trwały oczopląs występuje u ok. 0,24% populacji.²

2. Jakie są rodzaje oczopląsu?

W oczopląsie mamy do czynienia z dwoma rodzajami ruchu oczu. Jeden z nich pozwala na skupienie wzroku na przedmiocie, który ma być obserwowany, drugi jest niezależny od woli i powoduje oderwanie wzroku od wybranego przedmiotu. W efekcie chory nie jest w stanie skupić się na postrzeganiu wybranego obrazu. Jeśli jeden ruch jest powolny, a potem następuje szybki powrót do skupienia wzroku na przedmiocie, mówimy o oczopląsie skokowym; gdy oba ruchy są wolne, to oczopląs jest wahadłowy. Oczopląs wahadłowy, który zmienia się na skokowy przy spojrzeniu w bok, jest oczopląsem mieszanym.

Oczopląs może być fizjologiczny lub wystąpić jako objaw choroby. Fizjologiczny, czyli prawidłowo występujący, obserwowany jest w trzech sytuacjach: w skrajnym ustawieniu gałek ocznych (np. przy patrzeniu skrajnie w prawo czy lewo), podczas obserwowania powtarzającego się ruchu tego samego obrazu, np. obracającego się bębna (tzw. oczopląs optokinetyczny), oraz pod wpływem bodźców działających na narząd równowagi znajdujący się w uchu wewnętrznym (tzw. oczopląs przedsionkowy). Ruchy gałek ocznych w oczopląsie mogą odbywać się w różnych kierunkach – poziomym, pionowym, rotacyjnym (po okręgu) – bądź nieregularnie. Kolejną cechą opisującą oczopląs jest częstotliwość, która jest informacją o tym, jak szybko poruszają się oczy. Amplituda oczopląsu to właściwość dotycząca zakresu ruchów, które określa się jako drobnofaliste lub grubofaliste. Ze względu na czas powstania wyróżniamy oczopląs wrodzony i nabyty.³ W zależności od przyczyny oczopląs może występować w jednym oku bądź w obojgu oczach.

3. Co wywołuje oczopląs?

Oczopląs patologiczny może mieć wiele przyczyn, część z nich pozostaje jednak nadal nieznana. Uważa się, że źródłem większości przypadków są nieprawidłowości układu nerwowego. Mówimy wtedy o oczopląsie motorycznym, związanym z defektem neurologicznym zaburzającym kontrolę ruchu oczu i skupiania wzroku na konkretnym przedmiocie. Wszystkie rodzaje oczopląsu motorycznego wymagają diagnostyki neurologicznej, w tym obrazowania struktur mózgu za pomocą rezonansu magnetycznego, aby wykluczyć obecność m.in. zmian rozrostowych. Do oczopląsów motorycznych należy oczopląs wrodzony, stanowiący około 80% wszystkich przypadków.⁴ Pojawia się on u dzieci w wieku 2-3 miesięcy i utrzymuje przez całe życie. Jest to oczopląs skokowy, który może mieć charakter dziedziczny. Nieco później, ok. pierwszego roku życia, ujawnia się rzadko występujący typ oczopląsu zwany spasmus nutans, tj. jednostronny bądź obustronny poziomy oczopląs z towarzyszącym kiwaniem głową i kręczem szyi. U części osób przyczyna tej ustępującej samoistnie po 2-3 latach choroby nie jest znana, ale niektóre przypadki są objawem guza mózgu – glejaka.⁵

Powyższe rodzaje oczopląsu są jawne, tzn. stale widoczne, oczopląs utajony zaś to zaburzenie ujawniające się dopiero przy zasłonięciu jednego oka. Ten problem obserwuje się np. w przypadku zeza zbieżnego niemowlęcego.

W przeciwieństwie do motorycznego oczopląs sensoryczny spowodowany jest upośledzeniem widzenia, a co za tym idzie – brakiem możliwości skupienia wzroku na danym przedmiocie z powodu niskiej ostrości widzenia, występującej od pierwszych miesięcy życia. Do najczęstszych przyczyn oczopląsu ocznego należą zaćma wrodzona, albinizm, choroby nerwu wzrokowego, wrodzony brak tęczówki.⁵

Oczopląs nabyty to w większości przypadków oczopląs przedsionkowy, związany z chorobami dotyczącymi błędnika odpowiadającego za kontrolę równowagi. Przyczyna może leżeć również w patologiach takich struktur, jak móżdżek, pień mózgu i ósmy nerw czaszkowy.⁴ Pacjenci z oczopląsem nabytym skarżą się często na tak zwaną oscylopsję – oglądany obraz drży w rytm ruchów gałek ocznych. Jest to objaw, który nie występuje w oczopląsach wrodzonych.

4. Jak rozpoznać oczopląs?

Rozpoznanie oczopląsu wiąże się z pełnym badaniem okulistycznym i obserwacją ruchów gałek ocznych. Pomocne bywa nagranie wideo, które można następnie przeanalizować w zwolnionym tempie. Czasami, gdy nie stwierdza się oczywistej przyczyny okulistycznej, konieczne są badanie neurologiczne z badaniami obrazowymi układu nerwowego (np. rezonansem magnetycznym głowy) oraz – w niektórych przypadkach – konsultacja laryngologiczna.

5. W jaki sposób leczy się oczopląs?

Pacjenci z oczopląsem często szukają możliwości polepszenia ostrości wzroku przez konkretne ustawienie oczu lub głowy. Tak zwana strefa ciszy to taki kierunek spojrzenia, w którym ruchy oczopląsowe gałek ocznych są najsłabsze, a ostrość wzroku dzięki temu staje się lepsza. Dodatkowo chorzy stosują tzw. wyrównawcze ustawienie głowy, czyli taką jej pozycję, w której strefa ciszy znajduje się na wprost, a widzenie jest najlepsze. Wyrównawcze ustawienie głowy może mieć postać skręcenia, uniesienia głowy czy jej pochylenia w kierunku ramienia. Długotrwałe ustawienie głowy w wymuszonej pozycji może prowadzić do zwyrodnienia stawów kręgosłupa i wtórnych zmian mięśni, dlatego jest wskazaniem do leczenia oczopląsu.

W leczeniu oczopląsu pomocne jest uzyskanie optymalnej ostrości wzroku przez skorygowanie wady refrakcji. Niektórzy okuliści uważają, że lepsze efekty u pacjentów z oczopląsem uzyskuje się za pomocą soczewek kontaktowych, które w przeciwieństwie do okularów poruszają się wraz z okiem.⁶ Wielu chorych wymaga leczenia operacyjnego. Wybór metody zależy od tego, czy współistnieją zez i wyrównawcze ustawienie głowy. Operacje odbywają się na mięśniach poruszających gałką oczną i mają na celu albo zmniejszenie ruchów oczopląsowych, albo ustawienie oczu w taki sposób, aby strefa ciszy znajdowała się na wprost, bez konieczności dostosowywania ustawienia głowy.

Ponieważ każde znaczne obniżenie ostrości wzroku we wczesnym dzieciństwie może prowadzić do oczopląsu, należy zawsze szybko leczyć chorobę oka, która może doprowadzić do tego schorzenia, np. operować zaćmę wrodzoną.