mgr Agnieszka Rosa

Środowisko naturalne zapewnia jednoczesną stymulację wszystkim zmysłom, a integracja informacji z różnych systemów sensorycznych jest podstawową cechą percepcji i poznania. Sposób integrowania bodźców sensorycznych od dawna jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, z których każda stawia inne pytania i poszukuje odpowiedzi, stosując odmienne metodologie. W ostatnich latach coraz więcej badaczy sugeruje, że rozwój wczesnej integracji sensorycznej jest znacznie plastyczniejszy, niż wcześniej sądzono, i zależy od doświadczeń zarówno w okresie prenatalnym, jak i zdobytych zaraz po nim.

Przez większość XX wieku naukowcy zajmujący się rozwojem dzieci zakładali, że niemowlęta uczą się stopniowo koordynować i integrować informacje uzyskane przez oddzielne systemy sensoryczne^1-3. Na podstawie wyników badań neurofizjologiczych stwierdzono, że mózg jest zdolny, już na wczesnym etapie rozwoju, do integracji bodźców uzyskanych z różnych systemów sensorycznych. Ponadto ten „zintegrowany” pogląd na organizację zmysłów zakładał, że istnienie różnych form stymulacji sensorycznej jest ważną podstawą dla percepcji jednostkowych wydarzeń, zatem wszystkie zmysły należy traktować jako systemy percepcyjne, które wzajemnie na siebie oddziaływają i współpracują ze sobą^4-6.

Niemowlęta uczą się podczas pierwszych 6 miesięcy po urodzeniu wykrywać czasowe aspekty stymulacji, takie jak synchronizacja, rytm, tempo i prozodia, które łączą stymulację wizualną i dźwiękową dostarczaną przez bodźce i zdarzenia. Potrafią lokalizować bodźce w przestrzeni i dostrzegają zmiany w ich intensywności. Głównym zadaniem rozwoju percepcyjnego staje się zatem różnicowanie coraz bardziej szczegółowych informacji poprzez wykrywanie niezmiennych wzorców zarówno w multimodalnej, jak i jednomodalnej stymulacji sensorycznej^5-7.

Ponadto umiejętności integracyjne nie ograniczają się do konkretnej struktury mózgu, jak wcześniej sądzono. Integrację multisensoryczną stwierdzono w neuronach w wielu lokalizacjach w układzie nerwowym, w tym w obszarach podkorowych, korowych, tj. pierwotnej korze wzrokowej i słuchowej, oraz w wyższych poziomach kory mózgowej i obszarach śródciemieniowych^8-11.

Obecnie integracja sensoryczna najczęściej definiowana jest jako zdolność mózgu do organizacji pobieranych informacji z różnych systemów sensorycznych w celu zastosowania optymalnej reakcji adaptacyjnej wyrażonej w percepcji i działaniu^8,12-14.

Niemowlęta, używając systemów multisensorycznych, wykorzystują informacje o środowisku i tworzą nowe, zsynchronizowane wzorce ruchu, takie jak poruszanie głową, oczami, sięganie, chwytanie czy – w konsekwencji tych umiejętności – manipulacja. Ta rozwijająca się integracja systemów sensoryczno-motorycznych jest podstawą rozwoju ukierunkowanego na cel i działanie w okresie niemowlęcym.

Warto zauważyć, że integracja sensoryczna często jest postrzegana przez specjalistów różnych dziedzin medycznych jako zestaw zabaw mających na celu poprawę ogólnego funkcjonowania dziecka, zwykle zalecany u starszych dzieci z zaburzeniami rozwoju. Pojawiają się również głosy wśród neurologów czy fizjoterapeutów mówiące, że metoda integracji sensorycznej jest nieskuteczna, a opracowana metodologia – zarówno diagnostyczna, jak i terapeutyczna – niewystarczająca.

Brak jednolitego stanowiska, również w środowisku terapeutycznym, w sprawie metody integracji sensorycznej, zdaniem autorki, nie powinien mieć wpływu na postrzeganie procesów sensomotorycznych zachodzących wraz z rozwojem dziecka w pierwszych latach życia, a najintensywniej w pierwszym roku życia⁸. Organizacja informacji sensorycznych przez układ nerwowy jest bardzo ważnym procesem umożliwiającym prawidłowy rozwój motoryczny, sensoryczny oraz poznawczy dzieci.

Rozwój organizacji sensorycznej w okresie prenatalnym i niemowlęcym

Środowisko prenatalne dostarcza płodowi różnorodnych informacji sensorycznych: dotykowych, przedsionkowych, biochemicznych i słuchowych^15-19. Dziecko odbiera te bodźce sensoryczne przez własne zmysły, ale również angażuje się w spontaniczną aktywność ruchową²⁰, zapewniając sobie aktywizację układu przedsionkowo-proprioceptywnego. Mimo to w trakcie rozwoju prenatalnego dopływ bodźców sensorycznych jest ograniczony i regulowany w sprzężeniu zwrotnym zarówno przez organizm matki, jak i dziecka. Tę równowagę sensoryczną w znaczący sposób może zakłócić m.in. przedwczesny poród. Niemowlęta urodzone tygodnie lub nawet miesiące przed terminem otrzymują znacząco zmienioną, pod względem ilości, rodzaju i czasu, stymulację sensoryczną w porównaniu z niemowlętami urodzonymi o czasie^21-23. Jak wskazuje doświadczenie terapeutów, wczesna interwencja diagnostyczna i terapeutyczna znacząco poprawia rozwój psychomotoryczny wcześniaków²⁴.

Jak już wspomniano, w ciągu pierwszych 6 miesięcy życia niemowlęcia dochodzi do istotnych procesów integracji sensorycznej, w tym integracji bodźców wzrokowych⁸. Pierwsze 6-8 miesięcy życia to krytyczny okres rozwoju najważniejszych funkcji wzrokowych, w tym ostrości wzroku, akomodacji i widzenia obuocznego^25-27. Odnosząc się do rozwoju dziecka w pierwszym roku życia, można zauważyć, że układ wzroku i kształtowanie się kolejnych umiejętności wzrokowych są silnymi determinantami rozwoju poznawczo-motorycznego i wpływają na organizację bodźców sensorycznych.

W praktyce taki model postrzegania integracji sensorycznej jest niezwykle pomocny podczas procesu diagnozy i terapii widzenia w ujęciu holistycznym. Różnice w uzyskiwaniu umiejętności z zakresu kamieni milowych rozwoju bardzo dokładnie można zaobserwować u dzieci słabowidzących lub niewidomych, porównując je z dziećmi dobrze widzącymi. Wyniki badań wskazują, że u dzieci niewidomych lub z bardzo niską ostrością wzroku obserwowano ok. 2 miesięcy po porodzie wyraźne opóźnienie w kontroli głowy. Natomiast u dzieci, które nabyły tę umiejętność, tj. skoordynowane utrzymywanie głowy w linii środka ciała, zanika ona po kilku tygodniach. W późniejszym okresie kontrola postawy charakteryzuje się przedłużonym okresem ataksji (zespół objawów określających zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej). Wyniki badań wskazują również na brak prawidłowej regulacji układu przedsionkowego i proprioceptywnego przez układ wzrokowy²⁸.

Sensomotoryczna terapia widzenia u dzieci i niemowląt

Odpowiedzią na tak postrzegany model organizacji wzrokowo-sensomotorycznej jest opracowana przez autorkę sensomotoryczna terapia widzenia (STW). Metoda ta opiera się na neurofizjologicznych podstawach rozwoju dziecka (umiejętności bazowe), etapach rozwoju poznawczego i wzrokowego, umożliwiając właściwą integrację tych umiejętności. Jak już wspomniano, wzrok i umiejętności wzrokowe nie rozwijają się w izolacji od pozostałych układów sensorycznych, są silną determinantą nabywania umiejętności ruchowych i poznawczych. Podejmowane diagnoza i terapia widzenia u dzieci w aspekcie funkcjonalnym nie powinny się zatem ograniczać do określenia czy stymulowania izolowanych parametrów wzrokowych. Jest to szczególnie istotne w przypadku dzieci z nieharmonijnym, opóźnionym rozwojem psychoruchowym o nieokreślonej etiologii lub ze stwierdzoną niepełnosprawnością. W celu lepszego zrozumienia procesów związanych z organizacją sensomotoryczną warto zróżnicować definicję parametru wzrokowego i funkcji wzrokowo-motorycznej. Parametr wzrokowy jest wyizolowaną odpowiedzią wzrokową na konkretny bodziec wzrokowy, natomiast funkcja wzrokowo-motoryczna jest zdecydowanie bardziej złożoną reakcją, która kształtuje się w odpowiedzi na zróżnicowane bodźce sensomotoryczne i bazuje na doświadczeniach dziecka.

Na przykład można to przedstawić na postawie koordynacji wzrokowo-ruchowej (KWR) niemowlęcia czy małego dziecka. Ta umiejętność dziecka często oceniana jest przez specjalistów od strony sensomotorycznej lub wzrokowej. Natomiast KWR to złożona relacja między układem wzrokowym i motorycznym. Ruch wykonywany jest pod ścisłą kontrolą wzroku, głównie w okresie praksji (nauki czynności ruchowych), dopiero później kontrola ta wraz z procesem automatyzacji, czyli wielokrotnym powtarzaniem danego wzorca ruchowego, zostaje przeniesiona na kontrolę senso­motoryczną, odbywającą się poza naszą świadomością i kontrolą wzrokową (nawyk).

Optymalna KWR opiera się zatem na precyzyjnej kontroli motorycznej oka w celu uzyskania adekwatnego ruchu ciała^4,5. Ta integracja wzrokowo-motoryczna wymaga złożonych wzorców motorycznych i niemal ciągłych multimodalnych czuciowych sprzężeń zwrotnych oraz ich przewidywań w celu wytworzenia kontrolowanych i szybkich ruchów specyficznych dla działania (konkretnej czynności motorycznej)⁸.

Rozpatrując KWR w czasie kilku pierwszych miesięcy życia dziecka, należy podkreślić, że aby dziecko chwyciło zabawkę pod kontrolą wzroku, w jego ciele i układzie wzrokowym powinny nastąpić istotne etapy rozwojowe.