mgr fizjoterapii Sandra Osipiuk

Zachowanie i rozwój motoryczny niemowlęcia są wynikiem wzajemnego oddziaływania jego rozwijających się funkcji ruchowych i interakcji z otoczeniem. Prawidłowa pielęgnacja małego dziecka i opieka nad nim pozwalają modyfikować niekorzystne zaburzenia rozwojowe. Bardzo ważnym elementem wczesnej interwencji jest kontakt rodziny dziecka z wykwalifikowanym personelem medycznym, który swoimi zabiegami wspiera jego rozwój sensomotoryczny.

Wprowadzenie

Codzienne doświadczenia odgrywają ogromną rolę we wczesnym rozwoju dziecka. Badania potwierdzają, że zdolności psychoruchowe niemowląt nie rozwijają się de novo, a na ich kształtowanie wpływają codzienna eksploracja otoczenia oraz interakcje z opiekunami i środowiskiem zewnętrznym.^1,2 Kontakt niemowląt z innymi ludźmi istotnie oddziałuje na ich rozwój, dlatego wszystkie doświadczenia i interakcje z otoczeniem powinny im dostarczać jak najkorzystniejszych bodźców. Należy dążyć do tego, by każdy zabieg wykonywany przy dziecku stwarzał jak najlepsze warunki do jego rozwoju psychoruchowego.

Opieka nad dziećmi na oddziałach intensywnej terapii neonatologicznej jest przedmiotem licznych badań, które potwierdzają pozytywny wpływ prawidłowej pielęgnacji i pozycjonowania (czyli ułożenia na czas spoczynku, snu i zabawy) na ogólny stan zdrowia małych pacjentów oraz ich rozwój psychomotoryczny.^3,4 Opierając się na wnioskach wyciągniętych z badań prowadzonych na oddziałach szpitalnych, możemy opracować standardy postępowania pielęgnacyjnego, które stworzą optymalne warunki dla rozwoju niemowląt.

Jedną z najczęściej stosowanych metod rehabilitacji niemowląt jest NDT-Bobath. Podstawę wspierania rozwoju stanowi w niej tzw. baby handling, czyli wszystkie zachowania opiekuńczo-pielęgnacyjne, podczas których dziecko ma fizyczny kontakt z opiekunem.⁵ Każda czynność wykonywana przy niemowlęciu powinna mieć zatem na celu zminimalizowanie interwencji sensorycznych oraz być przeprowadzana w sposób sprzyjający prawidłowemu rozwojowi motorycznemu (świadoma pielęgnacja pozwala na eliminację nieprawidłowych bodźców sensomotorycznych).

Ponadto niemowlęta w pierwszych miesiącach życia, nim osiągną możliwość samodzielnej zmiany pozycji, spędzają czas pozostawione przez opiekunów w jednym położeniu. Z tego powodu na ich bezpośredni rozwój wpływa również wspomniane wyżej pozycjonowanie. Badania przeprowadzone przez Fetters i Huang sugerują, że częste zmienianie ułożenia niemowląt stymuluje ich rozwój w pierwszym roku życia.⁶

Doświadczenia zdobywane przez noworodki są istotne już od momentu urodzenia, ponieważ stanowią podstawę do dalszego rozwoju. Wszystkie wczesne czynności ruchowe i posturalne to fundament dla innych, bardziej złożonych funkcji. Z tego powodu jeszcze w szpitalu, w pierwszych dniach po przyjściu dziecka na świat należy zadbać o odpowiednią opiekę nad nim i jego właściwe pozycjonowanie. Powinno to być demonstrowane i przestrzegane przez wszystkich pracowników medycznych mających kontakt z niemowlęciem. Wczesna interwencja daje bowiem dziecku możliwość zdobywania prawidłowych doświadczeń już na początkowym etapie życia.⁷ Ponadto rodzice obserwujący czynności wykonywane w gabinecie lekarskim będą brali przykład ze specjalisty zajmującego się ich dzieckiem, dzięki czemu wdrożą właściwe czynności pielęgnacyjne w codziennej opiece nad niemowlęciem, wspierając tym samym jego optymalny rozwój.⁴

Na oddziałach szpitalnych i w gabinetach, w których przebywają niemowlęta, powinno się przestrzegać zasad tzw. minimal handling. Chodzi o ograniczanie agresywnych bodźców i interwencji do minimum, tak by nie narażać dzieci na stres. Standardy minimal handling są bardzo istotne przede wszystkim na oddziałach intensywnej terapii, gdzie bodźców, takich jak: hałas, światło, ból i interakcje z innymi ludźmi, jest bardzo dużo.⁴ Zadbanie o prawidłowe otoczenie pozwala na zmniejszenie w dziecku lęku, co nie tylko pozytywnie na nie wpłynie, ale również ułatwi badanie i wykonywanie zabiegów leczniczych. Zapewnienie poczucia bezpieczeństwa stanowi istotny element stymulacji rozwoju oraz badania i terapii niemowląt.

Kształtowanie rozwoju dziecka jest w istotny sposób regulowane przez kontakt z innymi ludźmi. Z tego względu powinniśmy pamiętać, że każda interakcja z niemowlęciem stymuluje jego rozwój, i zadbać o to, by każdy dotyk oraz każda wykonywana przy nim czynność były proste i dające mu poczucie bezpieczeństwa.⁸

Aranżacja gabinetu lekarskiego

Zgodnie ze standardami minimal handling w gabinecie lekarskim nie powinno być silnego, rażącego źródła światła. Należy również ograniczyć jaskrawe kolory na ozdobach ścian i zabawkach. Powinno się też zadbać o ciszę w pomieszczeniu i nie wykonywać czynności związanych z nagłym hałasem (takich jak: głośne otwieranie szuflad i szafek, odsuwanie krzesła czy trzaskanie drzwiami). Zaleca się także ograniczenie grających, głośnych zabawek i wyciszenie telefonów. Ponadto ważne jest kontrolowanie liczby osób przebywających w gabinecie. Najlepiej, żeby byli to tylko rodzice i lekarz oraz ewentualnie pielęgniarka.

Stół do badania powinien być stabilny, po to by zminimalizować wstrząsy, których może zaznać dziecko podczas badania. Oprócz zachowania zasad higieny istotne znaczenie ma również przygotowanie jego powierzchni – musi być ciepła i przyjemna w dotyku dla dziecka.

Stetoskop i inne przyrządy do badania oraz ręce badającego powinny być ciepłe. Pozwala to ograniczyć nieprzyjemne bodźce czuciowe.

Zaleca się też przestrzeganie zasady, że jeżeli jakaś czynność nie jest konieczna do przeprowadzenia badania lub utrzymania zdrowia dziecka, nie powinno się jej wykonywać.⁴ Wszystkie niezbędne czynności należy natomiast wykonywać spokojnie, powoli i z zachowaniem zasad baby handling.

Baby handling

Baby handling dotyczy pielęgnacji i obsługi niemowlęcia, czyli obejmuje sposoby jego podnoszenia, trzymania na rękach, zmieniania ubranek oraz układania w pozycji leżącej. Techniki te mają na celu wspieranie jego optymalnej stymulacji rozwojowej.⁵ Dzięki powtarzaniu tych czynności przez każdego dorosłego z otoczenia dziecka przyzwyczaja się ono do nich, zaczyna je spokojnie akceptować i pozwala na wszystkie zabiegi pielęgnacyjne.

Zmieniając pozycję dziecka, biorąc je na ręce lub przenosząc w inne miejsce, powinniśmy utrzymywać stabilizację całego jego ciała, tak by równocześnie miało możliwość wykonywania swobodnych ruchów. Dzięki stabilizacji ciała przenoszone niemowlę będzie odczuwało tylko ruch swojej głowy w przestrzeni, bez zbędnych, gwałtownych ruchów pozostałych części ciała. Prawidłowe techniki pielęgnacyjne uczą dziecko pracy przeciwko sile grawitacji, co wspiera jego funkcje posturalne i prowadzi do rozwoju wyższych czynności motorycznych. Pierwsze doświadczenia czuciowe i ruchowe stymulowane przez zabiegi pielęgnacyjne pozwalają na kształtowanie naturalnych kierunków rozwoju motorycznego: orientację aktywności wokół linii środkowej ciała, osiągnięcie równowagi między zginaczami i prostownikami, prawidłową dystrybucję napięcia mięśniowego, kontrolę głowy oraz stopniową pionizację.^9,10 Świadoma pielęgnacja dziecka zapobiega również zaburzeniom wzorców postawy, takim jak nadmierny wyprost w odcinku szyjnym kręgosłupa czy asymetria, oraz zaburzeniom napięcia mięśniowego.¹¹