Dr hab. med., prof. nadzw. IPiN Marta Anczewska

Stosunek człowieka do pracy, postawy wobec niej determinują to, czy postrzegana jest jako wartość, czy jako towar, czy jest środkiem do celu, czy celem samym w sobie. Traktowanie pracy instrumentalnie służy jedynie zarabianiu na utrzymanie, pozwala uczestniczyć w konsumpcji dóbr, zabezpiecza byt. Praca służąca zdobywaniu satysfakcji życiowej, pozwalająca na rozwój osobisty daje rekompensatę w postaci pozycji społecznej, prestiżu (poprzez wykonywany zawód), a nawet władzy (poprzez zajmowane stanowisko w instytucji), potwierdza wiedzę, daje poczucie uczestniczenia w czymś ważnym, istotnym z punktu widzenia jednostki i społeczeństwa.

Ciekawą ilustracją powyższych rozważań mogą być badania na temat wartości istotnych w życiu Polaków,[1] jak również ich stosunku do pracy i pracowitości.[2] W hierarchii wartości Polaków praca zawodowa ważna jest dla 80 proc. respondentów. Dla 40 proc. bardzo ważna. Przy wyborze jednej cechy o największym znaczeniu w codziennym życiu pracowitość znalazła się na czwartym miejscu za miłością rodzinną, uczciwością i szacunkiem dla drugiego człowieka. Zdecydowana większość respondentów zgadza się ze stwierdzeniem, że w pracę należy się angażować (wykonywać z sercem), nawet jeśli nie jest specjalnie znacząca (95 proc.), oraz że praca nadaje sens naszej egzystencji (92 proc.).

W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że nadmiernemu poświęcaniu się pracy, podejmowaniu zobowiązań zawodowych przekraczających indywidualne możliwości – czy to z własnego wyboru, czy też z konieczności – towarzyszy zwykle nieustanny pośpiech, który doprowadza do irytacji i podenerwowania, często do niezadowolenia, zniechęcenia i poczucia bezradności. W konsekwencji tych negatywnych doznań zaniedbywane są więzi rodzinne, kontakty międzyludzkie i zainteresowania. Przyczynia się to do powstawania negatywnego obrazu pracy w świadomości człowieka, przykrych konsekwencji zdrowotnych (psychicznych i fizycznych), rodzinnych i społecznych.

Stres zawodowy

Wyróżnia się trzy kategorie rozumienia stresu:

• bodźca czy też wydarzenia zewnętrznego o określonych właściwościach,
• reakcji, zwłaszcza emocjonalnych rozumianych jako określone przeżycie,
• relacji między czynnikami zewnętrznymi a ich odbiorem przez podmiot.

Współczesna wiedza pozwala na przyjęcie za słuszne wzajemnych zależności biologicznych i psychologicznych mechanizmów stresu.

Obciążenie pracą

Profesjonalne zainteresowanie funkcjonowaniem człowieka w pracy sięga XVII wieku. Twórcą medycyny pracy, autorem pojęcia choroby zawodowej jest Bernardino Ramazzini (1633-1714). Termin przeciążenie zawodowe został sformułowany w 1907 roku na Kongresie Higieny i Demografii w Berlinie, wzbudzając jednak kontrowersje, gdyż, jak twierdzi Dawid,[3] „nie ma przeciążenia, są tylko przeciążeni pracą”. Dziedziną zajmującą się problemami przystosowania zawodowego jest psychologia pracy. Wyznacza ona kierunki działania mające na celu:

• zwiększenie efektywności i jakości pracy człowieka,
• ograniczenie kosztów fizycznych i psychicznych związanych z pracą i oddziaływaniem środowiska zawodowego,
• zwiększenie pozytywnego oddziaływania pracy na człowieka w sensie zaspokojenia potrzeb własnych i społecznych,
• zabezpieczenie przed szkodliwymi dla zdrowia i psychiki oddziaływaniami środowiska pracy.

Bańka[4] pisze o obciążeniu pracą (workload) jako o fizjologii, natomiast przeciążenie pracą (work overload) prowadzi do zaburzeń zdrowia fizycznego i psychicznego. „Rytm życia we współczesnej cywilizacji, której kwintesencja ujawnia się najwyraźniej w rytmach życia zawodowego, wymaga od człowieka stałej lub jednostajnej aktywności, ustawicznego stawiania czoła coraz to nowym próbom, nieustannej rywalizacji. Ciągłe podporządkowywanie się owym zewnętrznym wymaganiom, naporom i stresom prowadzi do alienacji człowieka, odbiera mu poczucie głębokiego wymiaru sensu istnienia”.[4]

W tym kontekście praca zawodowa postrzegana przez wiele osób za dobrodziejstwo może powodować dezadaptację, a także może mieć negatywne skutki dla człowieka. Pozytywnym aspektom pracy przeciwstawia się te negatywne: stres zawodowy ze wszystkimi fizycznymi, behawioralnymi i psychologicznymi konsekwencjami oraz wypalenie zawodowe.

Źródła stresu zawodowego

W obszarze pracy zawodowej źródłem stresu może stać się wiele elementów:

• organizacja pracy (przeciążenie obowiązkami, presja czasu, konflikt i niejasność ról zawodowych),
• środowisko społeczne (polityka kadry kierowniczej, stosunki z kolegami, udział w zarządzaniu, swoboda podejmowania decyzji, możliwość podnoszenia kwalifikacji),
• warunki w sensie fizycznym (przestrzeń, wyposażenie, estetyka otoczenia).

Powtarzające się niepowodzenia w radzeniu sobie ze stresem zawodowym sprzyjają przeświadczeniu o własnej nieudolności, prowadzą do przekonania o ponoszonej klęsce w realizacji zamierzeń i ideałów zawodowych. Natomiast dysfunkcyjne sposoby obrony przed wymienionymi wyzwaniami, tak zwane techniki emocjonalnego dystansowania się, pogarszają i tak trudną współpracę w zespole. W skrajnych przypadkach może dochodzić do unikania obowiązków zawodowych.

Istnieje wiele modeli wyjaśniających powstawanie stresu zawodowego w mechanizmie dysharmonijnej interakcji osoby i środowiska:

• model zachowania zasobów Hobfolla,
• transakcyjny model stresu Coxa,
• weroński model stresu,
• koncepcja stresu organizacyjnego Kahna i Byosiere’a,
• teoria indywidualno-środowiskowego dopasowania Van Harrisona,
• model wymagania – kontrola Karaska.