Wakcynologia
Kleszczowe zapalenie mózgu – od epidemiologii do profilaktyki
prof. dr hab. n. med. Joanna Zajkowska
- Epidemiologia, obraz kliniczny oraz powikłania kleszczowego zapalenia mózgu
- Diagnostyka i leczenie kleszczowego zapalenia mózgu
- Dostępne w Polsce szczepionki oraz zalecenia dotyczące szczepień ochronnych przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu
Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) jest wirusową chorobą ośrodkowego układu nerwowego (OUN) przenoszoną przez kleszcze Ixodidae (Ixodes ricinus, Ixodes persulcatus), wywoływaną przez wirus RNA należący do rodziny Flaviviridae. Obecnie wyróżniamy 3 typy tego wirusa: europejski (występujący w Polsce i przenoszony przez Ixodes ricinus), syberyjski i dalekowschodni (przenoszony przez Ixodes persulcatus).
![Small 91119](/publish/system/pub_assets/files/147799/small_91119.jpg)
Rycina 1. Liczba przypadków kleszczowego zapalenia mózgu zgłoszonych do NIZP PZH – PIB w latach 2019-20241
W Polsce w 2024 roku zarejestrowano 793 przypadki KZM, co w porównaniu z 659 przypadkami zgłoszonymi w 2023 roku stanowi wzrost liczby zachorowań o 120%1 (ryc. 1).
Do zakażenia człowieka dochodzi podczas ukłucia przez kleszcza (często niezauważonego), gdy wraz z jego śliną o właściwościach znieczulających wirus zostaje wprowadzony do skóry (ryc. 2). Do zakażenia może dojść także po spożyciu niepasteryzowanych produktów mlecznych pochodzących od zwierząt, które po pokłuciu przez zakażonego kleszcza są w fazie wiremii (kozy, owce, krowy).
Kleszczowe zapalenie mózgu to najczęstsza neuroinfekcja wirusowa w Polsce. Stanowi ponad 86% wszystkich rozpoznanych zapaleń mózgu. Cały obszar Polski objęty jest ryzykiem występowania wirusa, ze szczególnym nasileniem w regionach endemicznych: na Podlasiu, Mazurach i Śląsku2.
W ostatnich latach obserwujemy w Europie wzrost liczby zachorowań u ludzi także na terenach, gdzie dotychczas nie rejestrowano przypadków KZM, m.in. w Wielkiej Brytanii, Holandii, co wiąże się prawdopodobnie ze zmianami klimatycznymi (ze zmianą tras przelotów ptaków przenoszących kleszcze), a także z dłuższym czasem żerowania kleszczy w miejscu ich stałego występowania3. Istotna jest także aktywność zawodowa oraz rekreacyjna ludzi związana z ryzykiem pokłucia przez kleszcze.
Obraz kliniczny KZM
Po ukłuciu przez kleszcza wirus namnaża się w miejscu infekcji, a następnie drogą naczyń limfatycznych wędruje do węzłów chłonnych i narządów układu siateczkowo-śródbłonkowego. Jest to okres inkubacji wirusa trwający najczęściej 7-14 dni, maksymalnie 28 dni. U 30% zakażonych wirusem KZM nie występują objawy kliniczne, a zakażenie wygaszane jest przez sprawnie działający układ immunologiczny4.
U chorych z objawami klinicznymi zakażenia można wyróżnić 2 fazy choroby (ryc. 3):
- I fazę – związaną z obecnością wirusa we krwi
- II fazę – związaną z obecnością wirusa w OUN.
Pierwsza faza choroby trwa 1-8 dni i występuje po okresie inkubacji. Chorzy najczęściej zgłaszają niespecyficzne objawy, takie jak: bóle mięśni, zmęczenie, bóle głowy, stany podgorączkowe lub gorączka. Nie występują natomiast objawy zajęcia OUN. U większości chorych faza ta kończy się całkowitym wyzdrowieniem, często nie jest rozpoznana jako zakażenie wirusem KZM, lecz jako tzw. letnia grypa.
U blisko 30% chorych po krótkim okresie bezobjawowym rozwija się II faza związana z przeniknięciem wirusa do OUN. W trakcie jej trwania replikacja wirusa powoduje ostry stan zapalny opon i mózgu objawiający się przekrwieniem, naciekiem zapalnym, martwicą komórek mikrogleju i dysfunkcją komórek. Zmiany zapalne lokalizują się głównie w okolicach okołokomorowych, okolicy rogów przednich rdzenia i w móżdżku4-6.