Prof. Jacek Wysocki i prof. Sylwia Kołtan o odporności w ciągu życia człowieka

Jak zmienia się układ odporności człowieka - od wczesnego etapu życia płodowego po wiek senioralny - i jak te zmiany determinują możliwości szczepień? Analizy dokonali autorzy wykładu inauguracyjnego X Jubileuszowej Krajowej Konferencji Polskiego Towarzystwa Wakcynologii.

Ewolucja układu odpornościowego
Wykład przybrał formę dwugłosu immunologa i wakcynologa. Prof. Sylwia Kołtan, w roli tego pierwszego, naukowo przedstawiła, jak zmienia się układ odpornościowy od chwili poczęcia do końca życia człowieka. Z kolei prof. Jacek Wysocki tłumaczył, co poszczególne etapy rozwoju odporności oznaczają w praktyce dla lekarza wykonującego szczepienia.

Rozwój odporności w okresie płodowym
Prof. Sylwia Kołtan podkreśliła, że układ immunologiczny płodu zaczyna rozwijać się już w 3 tygodniu. W tym okresie dojrzewają pierwsze komórki odporności wrodzonej – limfocyty B1, czyli prymitywne wczesne przeciwciała. Około 5 tygodnia zaczynają rozwijać się kolejne elementy układu immunologicznego, jednak wciąż nie jest on gotowy do produkcji przeciwciał.

Przekazanie przeciwciał
Występuje jednak zjawisko przezłożyskowego transferu przeciwciał matki w klasie IgG do płodu, za sprawą którego matka zapewnia ochronę humoralną płodowi. W chwili narodzin układ immunologiczny dziecka wciąż nie jest dojrzały, jednak sprawnie działają mechanizmy odporności komórkowej. To właśnie dlatego noworodek może być bezpiecznie zaszczepiony szczepionką BCG. Choć u noworodka odporność wrodzona humoralna nie jest w pełni dojrzała, to dodatkowo słabnie działanie ochronne matczynych immunoglobulin. W efekcie w okresie od 3 do 12 miesiąca życia dziecka stężenie immunoglobuliny klasy G jest w organizmie najniższe. Po tym okresie zaczyna wzrastać własna produkcja immunoglobulin i około 4 roku życia ich stężenie osiąga poziom zbliżony do tego, jaki występuje u osób dorosłych.

Rola odpowiedzi immunologicznej w szczepieniach
Prof. Kołtan zaznaczyła, że odpowiedź humoralna pierwotna i wtórna na antygeny ma znaczenie dla możliwości szczepień. Odpowiedź pierwotna na szczepienia jest taka sama jak na zakażenia patogenami, jednak patogeny nie tylko wywołują odpowiedź immunologiczną, ale także objawy choroby i powikłania. Pamiętać trzeba, że mamy dwa rodzaje odpowiedzi immunologicznej na antygeny białkowe – grasiczo-zależne oraz na antygeny polisacharydowe grasiczo-niezależne.
Fizjologicznie organizmy dzieci do drugiego roku życia nie są przygotowane do odpowiedzi grasiczo-niezależnej, dlatego zakażenia bakteriami otoczkowymi są dla nich szczególnie niebezpieczne aż do piątego roku życia.

Dylematy szczepień noworodków
Opisane działanie układu odporności ma ogromne znaczenie dla szczepień. Jakie konkretnie? Z odpowiedzią na to pytanie zmierzył się prof. Jacek Wysocki.
Ekspert nawiązał do przytoczonego wcześniej faktu, że u noworodka mechanizmy odporności komórkowej działają stosunkowo sprawnie. To wyjaśnia, dlaczego dziecko może być szczepione od razu po urodzeniu. Mimo to lekarze często mierzą się z dyskusją podejmowaną przez rodziców na temat tego, czy szczepienie w pierwszej dobie życia nie jest przedwczesne. Jako argument pada stwierdzenie, że nie wszystkie kraje szczepią niemowlęta od razu po urodzeniu. W odpowiedzi na ten często podnoszony argument, prof. Wysocki przedstawił tabelę obrazującą, w których krajach szczepi się noworodki przeciwko gruźlicy obowiązkowo, a w których tylko te z grup ryzyka lub w ogóle rezygnuje się ze szczepień. Z przedstawionych danych jasno wynika, że w krajach zwiększonego ryzyka takie szczepienia są obowiązkowe, natomiast tam, gdzie sytuacja epidemiologiczna związana z gruźlicą jest bardzo dobra, szczepienie nie jest konieczne.

Badania nad szczepieniami ciężarnych
Prof. Wysocki nawiązał także do omówionego przez prof. Sylwię Kołtan zjawiska biernego transferu przeciwciał – obserwowanego w ostatnim trymestrze ciąży, które zostało wykorzystane w szczepieniach ciężarnych przeciwko błonicy, krztuścowi i tężcowi wykonywanych w 27-36 tygodniu ciąży oraz przeciwko grypie. Przekazał w oparciu o badania, że efektywność szczepień ciężarnych przeciwko grypie jest wysoka. Odnosząc się do częstych pytań kierowanych m.in. przez lekarzy ginekologów o to, czy szczepienie przeciwko grypie na każdym etapie ciąży jest bezpieczne, przytoczył badania, które potwierdzają, że zarówno porody przedwczesne, jak i niska masa urodzeniowa u niemowląt nie występują częściej w grupie zaszczepionych ciężarnych, a nawet rzadziej.

Nowe perspektywy w szczepieniach
Prof. Wysocki zapowiedział także pojawienie się kolejnych szczepionek wykorzystujących mechanizm pasażu przeciwciał między matką i płodem dla budowania odporności. Chorobą, przeciwko której będzie można się zaszczepić, jest RSV. Szczepionka przeciwko RSV, która obecnie jeszcze nie jest dostępna w Polsce, ma dwa zastosowania: z jednej strony ochrona osób starszych, a z drugiej zaszczepienie ciężarnych w okresie między 24-32 tygodniem ciąży, co pozwoli chronić niemowlęta w pierwszych tygodniach życia przed zakażeniem RSV. Obecnie zakażenia spowodowane tym wirusem są bardzo częstym problemem zdrowotnym małych dzieci. Omawiając inne szczepienia dzieci ekspert wskazał na problem wąskiego okna na wykonanie szczepienia przeciwko rotawirusom przypadające między 2 a 6 miesiącem życia oraz na konieczność przestrzegania zaleceń w tym zakresie.

Wyzwania w szczepieniach dzieci
Prof. Wysocki wyjaśnił też, dlaczego szczepionki przeciw odrze nie możemy podać wcześniej niż po skończeniu pierwszego roku życia dziecka. Wcześniejsze szczepienie nie przyniosłoby rezultatu z uwagi na zbyt wysoki w tym okresie poziom przeciwciał pochodzących od matki. Może się zdarzyć, że dziecko zostanie zaszczepione przed ukończeniem pierwszego roku życia, by zapobiec szerzeniu się epidemii. Jednak takiej profilaktyki nie można uznać za skuteczne zaszczepienie, i nie należy pomijać szczepienia o właściwym czasie.

Odporność w późniejszym wieku
W dalszej części wykładu eksperci omówili jak zmienia się odporność w kolejnych etapach życia. Zwrócili uwagę, że gdy układ odpornościowy osiąga dojrzałość, można wykonać szczepienia, które wcześniej nie były możliwe, w tym przeciwko HPV i meningokokom.

50 rok życia a inwolucja grasicy
Kolejną cezurą czasową jest 50 rok życia. To czas, gdy ujawnia się inwolucja grasicy, co skutkuje m.in. większą skłonnością do stanów zapalnych, nowotworów, zakażeń, chorób autoimmunologicznych. Zmniejsza się także odpowiedź immunologiczna na szczepienia. Skutki zakażeń w grupie seniorów mogą być bardzo poważne. Do niebezpiecznych chorób należą m.in.: inwazyjna choroba pneumokokowa, grypa, COVID-19, błonica, tężec, krztusiec oraz RSV. Na szczęście nauka dostarcza coraz więcej możliwości, by się przed nimi chronić. – Długość życia zależy od stylu życia i szczepień. To kwestia własnych decyzji i wyborów – podsumował prof. Wysocki.

O wykładzie
Wykład pt. „Szczepienia od noworodka do seniora – czego możemy oczekiwać od układu odporności?” odbył się podczas X Jubileuszowej Konferencji Polskiego Towarzystwa Wakcynologii, 8-9 grudnia 2023 r. w Krakowie.