Lekarz orzecznik ZUS w formie orzeczenia dokonuje oceny niezdolności do pracy, jej stopnia oraz ustala datę powstania, trwałość lub przewidywany okres trwania. Ocenia także związek przyczynowy niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi okolicznościami, niezdolność do samodzielnej egzystencji czy celowość przekwalifikowania zawodowego.

Praca na tym stanowisku nie należy do łatwych. Pierwszą niespodzianką, z jaką spotyka się lekarz rozpoczynający pracę w ZUS, jest ilość dokumentacji, z jaką lekarz ma do czynienia, i wcale nie mówimy o dokumentacji wewnętrznej. To sami ubezpieczeni, przychodząc na wyznaczony termin badania przez lekarza orzecznika, przynoszą wszystkie dokumenty, jakie posiadają w domu, wychodząc z przekonania, że „ilość przechodzi w jakość”. Kolejną trudnością jest posortowanie dokumentacji dostarczanej przez ubezpieczonego i wyłonienie użytecznej informacji. Zadaniem lekarza orzecznika jest bowiem dokonanie oceny stopnia niezdolności do pracy na podstawie posiadanej dokumentacji medycznej, a nie istnienia choroby samej w sobie.

Lekarz orzecznik przy ocenie niezdolności do pracy zobowiązany jest do celów ustalenia uprawnień do świadczeń z ubezpieczenia społecznego uwzględnić wszystkie schorzenia, na które leczona jest osoba ubezpieczona, oraz dokonać łącznej oceny ich następstw, ustalając stopień naruszenia sprawności organizmu. W postępowaniu orzeczniczym lekarz orzecznik korzysta z dokumentacji zgromadzonej przez lekarzy decydujących o terapii oraz badań wykonanych w celach diagnostyczno-leczniczych. Jeśli posiadana dokumentacja jest niewystarczająca do wydania orzeczenia, wówczas lekarz orzecznik ZUS lub komisja lekarska ZUS mogą zlecić jej uzupełnienie, szczególnie o opinię lekarza konsultanta lub psychologa, o wyniki badań dodatkowych lub obserwację szpitalną.

Doskonale wiemy, iż mimo wysokiego poziomu medycyny lekarz nie może przywrócić zdrowia ubezpieczonemu. Jednakże nie sama utrata zdrowia jest dla chorego zmartwieniem. Poważnym problemem staje się degradacja społeczna wynikająca z niemożności zapewnienia bytu materialnego sobie i najbliższym. Uczestnicząc w istotny sposób w procesie przekazywania konkretnej osobie środków niezbędnych do życia, lekarz również służy społeczeństwu swoją wiedzą medyczną. Brzmi górnolotnie, ale każdy, kto został orzecznikiem, przyzna temu stwierdzeniu rację.