1. Co to jest zez?

Zezem nazywamy nierównoległe ustawienie gałek ocznych, czyli sytuację, w której oczy nie są skierowane w tę samą stronę i nie poruszają się symetrycznie. Zez jest nie tylko problemem kosmetycznym – często wiąże się z pogorszeniem ostrości wzroku i/lub zaburzeniami widzenia przestrzennego.

2. Dlaczego powstaje zez?

Do rozwoju zeza dochodzi z różnych przyczyn, m.in. z powodu pogorszenia widzenia w oku z niewyrównaną wadą wzroku albo w oku z zaćmą. Ten typ zeza ma zwykle stały kąt odchylenia niezależnie od tego, w którą stronę patrzy chory, a oko porusza się sprawnie we wszystkich kierunkach. Jeśli ruchomość oka jest nieprawidłowa, a kąt zeza zmienia się zależnie od kierunku spojrzenia, powodem zeza może być mechaniczne uszkodzenie mięśni poruszających gałką oczną albo choroba tych mięśni, na przykład tzw. oftalmopatia tarczycowa, w przebiegu której dochodzi do zapalenia, a potem zwłóknienia mięśni. Pacjenci z chorobami ośrodkowego układu nerwowego: obrzękiem lub krwawieniem do mózgu czy stwardnieniem rozsianym, albo osoby z nieuregulowanym nadciśnieniem tętniczym lub cukrzycą mogą cierpieć na zeza porażennego, wynikającego z uszkodzenia unerwienia mięśni.

3. Do kiedy może występować zez u niemowląt?

Zeza o małym i zmiennym nasileniu, występującego okresowo, można uznać za normę u dzieci do 3 miesiąca życia Jeśli jednak zez u niemowlęcia ma duży kąt odchylenia, jest stały lub bardzo częsty albo jeśli dziecko nie wykonuje ruchów gałką oczną i nie skupia spojrzenia na zabawce lub twarzy rodzica, to należy pilnie udać się do okulisty. Przyczyną takiego zeza mogą być bowiem poważne choroby oka, jak zaćma wrodzona albo złośliwy guz wnętrza oka. Należy zachować czujność zwłaszcza w przypadku dzieci rodziców zezujących lub rodziców z dużą wadą wzroku oraz dzieci z chorobami ogólnymi, takimi jak mózgowe porażenie dziecięce czy zespół Downa.

4. Jakie są rodzaje zeza?

Podstawą podziału zeza może być kierunek odchylenia. Zgodnie z tym podziałem zez z odchyleniem w stronę nosa to zez zbieżny, a z odchyleniem w stronę zewnętrzną – zez rozbieżny. Jest też zez pionowy, kiedy oko skierowane jest w dół lub w górę. Ponieważ okiem poruszają cztery mięśnie proste i dwa mięśnie skośne, może się też pojawić odchylenie skośne. Rozróżniamy także zeza pozornego, w którym tak naprawdę nie ma nierównoległego ustawienia gałek ocznych, a jedynie powstaje wrażenie zeza. Powodem tego może być szeroka nasada nosa u małych dzieci albo różna szerokość szpary powiekowej. Zez pozorny nie wymaga leczenia.

5. Czym jest zez ukryty?

To zez, który ujawnia się dopiero po zasłonięciu jednego oka, czyli „wyłączeniu” widzenia przestrzennego. U pacjentów z zezem ukrytym ośrodkowy układ nerwowy tak dobrze kontroluje ustawienie oczu, że zez nie jest widoczny w życiu codziennym. Może się natomiast pojawić po dłuższym zasłonięciu jednego oka, w silnym zmęczeniu lub chorobie. Jeśli te niekorzystne bodźce działają dłużej, zez z ukrytego może stać się jawnym i wymagać leczenia.

6. Jak rozpoznać zeza?

Pełna diagnostyka zeza odbywa się w gabinecie lekarza okulisty zajmującego się zezem, czyli strabologa. Wykonywane jest wtedy badanie ostrości wzroku, budowy oka w jego przedniej i tylnej części oraz kąta odchylenia oka i widzenia przestrzennego, ewentualnie przeprowadzane są badania dodatkowe lub zlecane konsultacje innych specjalistów. Pierwsze objawy zeza mogą dostrzec rodzice lub znajomi pacjenta – zauważając, że oczy nie są ustawione na wprost. Szczególną uwagę należy zwrócić na odblaski światła z powierzchni przezroczystej warstwy oka, tj. rogówki. Refleksy te powinny odbijać się w podobnych miejscach na rogówce obojga oczu. Niepokojącym sygnałem może być też stałe skręcanie głowy w jedną stronę albo mrużenie jednego oka. Bardzo ważna we wczesnym rozpoznaniu zeza jest też pierwsza, wstępna ocena przeprowadzana przez lekarza pediatrę w ramach badań przesiewowych w 2, 4 i 6 r.ż

7. Jak widzi dziecko z zezem?

Dzieci z zezem nie mają raczej objawu w postaci dwojenia. Obraz przedmiotów pochodzący z oka zezującego u dziecka jest tłumiony przez mózg, ponieważ jest niewyraźny, zamazany albo inny niż ten z lepszego oka. Dlatego dziecko zaczyna używać tylko jednego oka. Może to powodować zaburzenia koordynacji ruchowej i precyzji ruchów, a na pewno prowadzić do utraty widzenia przestrzennego. Zdarza się jednak, że nie ma dostrzegalnych zmian w zachowaniu i funkcjonowaniu małego pacjenta z zezem. Jeśli natomiast dziecko ma wadę wzroku w obojgu oczach, która oprócz zeza powoduje obuoczne pogorszenie widzenia, to mały pacjent może mieć kłopoty z oceną dalekich przedmiotów i/lub z czytaniem.

8. Jak leczyć zeza?

Leczenie zeza jest uzależnione od jego przyczyny. Może być konieczne zapisanie korekcji okularowej, co czasem wystarcza do pełnego wyleczenia, choć trzeba pamiętać, że po zdjęciu okularów zez mimo wszystko może być widoczny. Jeśli zez wynika np. z pogorszenia widzenia wskutek zaćmy wrodzonej, wówczas trzeba operacyjnie usunąć zaćmę. Podstawową regułą jest, że poprawa ostrości wzroku po leczeniu zmniejsza kąt zeza i może pozwolić uniknąć operacji. Jeśli mimo pełnej ostrości wzroku nadal obecne jest zezowanie, wtedy lekarz podejmuje decyzję o zabiegu.

Leczenie zeza wywołanego przez nadczynność tarczycy należy rozpocząć od wyrównania stężenia hormonów tarczycy, potem wyleczyć stan zapalny mięśni, a następnie – zanim wykona się zabieg operacyjny – poczekać na stabilizację kąta zeza. W przypadku zeza porażennego należy pilnie przeprowadzić diagnostykę ogólną, m.in. neurologiczną, i usunąć przyczynę zeza, którą może być np. guz wewnątrzczaszkowy albo miastenia. Dalsze leczenie zeza porażennego polega na naprzemiennym zasłanianiu oczu albo stosowaniu specjalnych szkieł, zwanych pryzmatami, w celu zniesienia dwojenia. Po ok. 12 miesiącach od wystąpienia zezowania, jeśli zez nie ustąpił, można planować operację.

9. Kiedy konieczna jest operacja?

Wskazania do operacji mogą być medyczne i pozamedyczne (czyli kosmetyczne: poprawa wyglądu i zwiększenie akceptacji własnej osoby). U dzieci z zezem zabieg należy wykonać wcześnie, jeśli tylko istnieje szansa na odzyskanie widzenia przestrzennego. U osób dorosłych wskazania medyczne obejmują dwojenie uniemożliwiające normalne funkcjonowanie i wykonywanie pracy oraz stałe wyrównawcze ustawienie głowy, także w celu uniknięcia dwojenia obrazu, ponieważ prowadzi ono do wtórnych zmian w kręgosłupie.