1. Co to jest zespół suchego oka?

Zespół suchego oka to częsta choroba okulistyczna, której istotą jest podrażnienie i stan zapalny wywołany złym nawilżeniem przedniej powierzchni oka: spojówki oraz rogówki. Choroba ta dotyczy pacjentów w różnym wieku, ale najczęściej występuje u kobiet po 50 r.ż.¹ Dolegliwości związane z suchym okiem mogą być bardzo dokuczliwe i stanowią jedną z najczęstszych przyczyn zgłoszenia do okulisty.²

Powodem schorzenia jest nieprawidłowe wydzielanie łez lub ich nieprawidłowa struktura. Łzy (albo tzw. film łzowy) składają się z trzech warstw. Bezpośrednio do powierzchni oka przylega warstwa mucynowa – śluzowa, za nią znajduje się warstwa wodna, a najbardziej zewnętrzna jest warstwa lipidowa, zapobiegająca przedwczesnemu parowaniu wody z powierzchni oka. Zdrowe oko jest stale pokryte filmem łzowym, którego główna rola polega na nawilżaniu spojówki i rogówki oraz zapobieganiu nadmiernemu tarciu tkanek podczas mrugania. Łzy oczyszczają też oczy z drobnych zanieczyszczeń i mają działanie przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i odżywcze.

2. Co powoduje nieprawidłowości związane z wydzielaniem łez?

Jedną z przyczyn suchego oka jest nieprawidłowe wydzielanie części wodnej filmu łzowego przez gruczoły łzowe.³ W przebiegu takich chorób jak zespół Sjögrena i reumatoidalne zapalenie stawów produkcja łez jest zmniejszona.⁴ Choroby powiek, np. niedomykalność, pourazowe lub pooperacyjne zniekształcenie czy zbyt rzadkie mruganie, również wysuszają oko. Przy zbyt długim wpatrywaniu się w ekran komputera, telewizora czy telefonu rzadziej mrugamy, co pogarsza rozprowadzanie filmu łzowego i przyspiesza parowanie łez.^1,4 Druga grupa przyczyn suchego oka obejmuje zmiany w warstwie lipidowej filmu łzowego. Składniki tłuszczowe tej warstwy produkowane są przez tzw. gruczoły Meiboma na brzegach powiek. Niedrożność tych gruczołów i stan zapalny brzegów powiek odpowiadają za upośledzenie wydzielania lipidów, przyspieszają parowanie łez i nasilają wysychanie oka.^1,4

Także wiele leków – stosowanych zarówno miejscowo w postaci kropli, jak i doustnie – może powodować zespół suchego oka. Najczęściej przyczyną są konserwanty zawarte w kroplach okulistycznych i niektóre leki używane w nadciśnieniu, leki przeciwdepresyjne, retinoidy podawane w terapii trądziku i środki antykoncepcyjne.¹ Częściej suche oko obserwuje się również u pacjentów z chorobami tarczycy, cukrzycą, po przeszczepieniu szpiku i w trakcie menopauzy.¹ Niektóre operacje związane z przerwaniem ciągłości rogówki, takie jak laserowa korekcja wzroku czy operacja zaćmy, mogą powodować objawy suchego oka.^1,5 Czynne i bierne palenie papierosów, klimatyzacja i noszenie soczewek kontaktowych również przyczyniają się do wysychania oka.^6,7

3. Jakie są objawy zespołu suchego oka?

Najczęściej zgłaszane dolegliwości to pieczenie oczu i uczucie piasku pod powiekami. Objawy te są intensywne po przebudzeniu, a nasilają się pod koniec dnia i przy długotrwałym skupieniu wzroku, np. podczas prowadzenia samochodu, czytania, pracy przy komputerze oraz przy silnym wietrze i promieniowaniu słonecznym.^1,4 Rozwija się stan zapalny, czego efektem jest zaczerwienienie, i – co zaskakujące – czasem nadmierne łzawienie. Oko wydziela wtedy co prawda łzy, ale ich nieprawidłowy skład powoduje szybkie parowanie, co uniemożliwia odpowiednie nawilżenie oczu. Występowanie łzawienia nie wyklucza więc rozpoznania zespołu suchego oka.

Pacjenci z suchym okiem często zgłaszają przejściowe pogorszenie widzenia, dużą nadwrażliwość na światło i uczucie ciężkich powiek.⁵ Niektórzy skarżą się na śluzową wydzielinę w oku. Objawy mogą być słabo nasilone i występować pojedynczo, ale czasem suche oko wywołuje poważny dyskomfort, który znacząco pogarsza jakość życia.

4. Jak leczyć zespół suchego oka?

Należy udać się do lekarza okulisty, który po wykonaniu pełnego badania oczu znajdzie przyczynę suchego oka i dobierze leczenie. Lekarz w badaniu w lampie szczelinowej może stwierdzić podrażnienie spojówki, zapalenie brzegów powiek i uwidocznić ubytki powierzchownej warstwy oka, tzw. nabłonka rogówki. Ilość wydzielanych łez można zbadać za pomocą testu Schirmera, a ich jakość – przy użyciu testu przerwania filmu łzowego. Obserwuje się wtedy w lampie szczelinowej, po jakim czasie na uprzednio wybarwionej fluoresceiną rogówce pojawią się suche smugi.

W zależności od stwierdzonych zmian włącza się leczenie, w większości przypadków przewlekłe. Oczywiście należy zacząć od unikania czynników drażniących, takich jak dym tytoniowy i praca przy komputerze. Kolejnym krokiem jest stosowanie kropli do oczu, popularnie nazywanych sztucznymi łzami.⁴ Trzeba dobrać krople bez dodatkowo drażniących konserwantów i pamiętać o właściwym dawkowaniu (co najmniej cztery razy dziennie). Zazwyczaj pacjenci zbyt rzadko zakraplają oczy, po czym – zniechęceni brakiem efektów – odstawiają krople. Chorzy z poważnymi objawami powinni zasięgnąć porady okulisty w zakresie rodzaju używanych kropli, ponieważ obecnie dostępne są krople z dodatkowymi substancjami nawilżającymi i zastępującymi warstwę lipidową łez.⁸ U niektórych osób stosuje się krople przygotowane z ich własnej surowicy.⁹

W przypadku zaburzeń funkcji gruczołów Meiboma podstawą jest leczenie zapalenia brzegów powiek, tj. pielęgnacja z użyciem specjalnych preparatów i chusteczek czyszczących, oraz mechaniczne udrażnianie ujść gruczołów przez systematyczne rozgrzewanie i masowanie powiek. W ciężkich przypadkach trzeba zastosować zatyczki wprowadzane do położonego na brzegu powieki punktu łzowego, przez który odpływają łzy. Pozwala to na dłuższe utrzymywanie się łez na powierzchni oka.¹⁰

Jeśli leczenie sztucznymi łzami nie przynosi efektu, podaje się miejscowo krople z cyklosporyną A, która działa przeciwzapalnie, ale też blokując reakcję zapalną, sprawia, że oko może być bardziej podatne na infekcje bakteryjne czy wirusowe.¹¹ Podobne działanie szybko zmniejszające stan zapalny w zespole suchego oka mają podawane miejscowo glikokortykosteroidy, ale długotrwałe używanie tych leków może doprowadzić do zaćmy i podwyższenia ciśnienia wewnątrzgałkowego.¹¹ Dlatego podawanie obu rodzajów leków wymaga ścisłej kontroli okulistycznej. Opisywano również korzystny wpływ kwasów omega-3 i omega-6 przyjmowanych doustnie.¹²

W poważnych i zaawansowanych przypadkach jako leczenie ostatniego rzutu zaleca się stosowanie pod kontrolą okulisty soczewek kontaktowych „opatrunkowych”, które przykrywają uszkodzoną rogówkę, zapobiegając jej wysychaniu. W skrajnych przypadkach zniszczenie powierzchni oka jest na tyle duże, że wymaga zabiegu, np. naszycia na rogówkę opatrunku w formie błony owodniowej.¹³