Zez rozbieżny okresowy (egzotropia okresowa) to stan między egzoforią (ukryty zez rozbieżny) a egzotropią (jawny zez rozbieżny), w którym pacjenci mają zdolność kontrolowania rozbieżnego ustawiania oczu za pomocą mechanizmów fuzyjnych. Egzotropia okresowa jest najczęstszą postacią egzotropii dziecięcej^1,2, częstość jej występowania wynosi 0,12-3,9% w zależności od populacji^3-5, przeważa u płci żeńskiej⁶.

Naturalny przebieg tego typu zeza jest nie do końca wyjaśniony ze względu na niewielką liczbę badań, najczęściej retrospektywnych, dotyczących głównie nieleczonego zeza rozbieżnego okresowego. U niektórych pacjentów stan egzoforii ulega progresji w kierunku egzotropii okresowej, a nawet może przyjąć formę egzotropii stabilnej.

Okresowe rozbieżne odchylenia oka w pierwszej kolejności pojawiają się przy patrzeniu w dal, później przy fiksacji do bliży. Może to być związane z osłabieniem tonicznej konwergencji wraz z wiekiem, a także z utratą siły akomodacji i powiększaniem rozmiarów oczodołu (zanik tkanki tłuszczowej). Nie każda egzotropia okresowa ulega progresji, w niektórych przypadkach pozostaje stabilna przez wiele lat, a nawet obserwuje się poprawę.

Patologiczne mechanizmy okresowej egzotropii

Nieprawidłowej pozycji oka mogą sprzyjać czynniki anatomiczne i mechaniczne (kształt, rozmiar gałki ocznej i oczodołu, funkcjonowanie mięśni okoruchowych i ich przyczepów, długość i elastyczność ścięgien). Pojawienie się okresowo rozbieżnego uciekania oka czy wystąpienie stałego zeza rozbieżnego może być wynikiem zaburzenia rozwoju widzenia obuocznego lub utracenia wcześniej posiadanego.

Przyczyn egzotropii okresowej może być kilka, np. sensoryczna i/lub motoryczna, obwodowa i/lub centralna.

Przyczyna sensoryczna

Każde zaburzenie widzenia (anizometropia, ametropia) ma wpływ na rozwój neuronów obuocznych, a tym samym może upośledzić rozwój fuzji⁷. Nieprawidłowa percepcja wzrokowa zaburzy proces kształtowania widzenia obuocznego. Prawidłowy proces tworzenia normalnego widzenia obuocznego^8,9 zaczyna się od momentu, gdy system wzrokowy stanie się zdolny do reagowania na światło, wówczas aktywność wywołana innymi zmysłami stabilizuje powstające połączenia wzrokowe i je udoskonala¹⁰. Wzory połączeń synaptycznych w systemie widzenia są niezwykle precyzyjne, dyktują właściwości pola recepcyjnego poszczególnych neuronów wzrokowych i ostatecznie określają jakość percepcji wzrokowej.