Jedną z trudniejszych sytuacji stanowi przekazanie pacjentowi niepomyślnych informacji, m.in. o diagnozie choroby nowotworowej. Nie ma wątpliwości, że taka rozmowa jest trudna zarówno dla lekarza, jak i dla pacjenta 

Większość swoich wątpliwości, w tym zdrowotnych i medycznych, człowiek stara się rozwiązać na podstawie doświadczeń innych osób lub korzystając z dobrodziejstw XXI wieku, np. z internetu. Nierzadko, zanim pacjent trafi do lekarza, ma własną diagnozę i z trudem przyjmuje informacje naruszające jego poczucie bezpieczeństwa. Lęk przed utratą kontroli, wycofaniem z życia, szczególnie z dotychczas pełnionych ról społecznych, brak zaufania do systemu opieki zdrowotnej, myślenie „mnie się należy” – to ważne zmienne determinujące zachowania wielu pacjentów i ich rodzin.

Można się więc pokusić o stwierdzenie, że dzisiejszy pacjent to nowe wyzwania dla umiejętności komunikacyjnych i emocjonalnych lekarza.

Dlatego też wśród kompetencji społecznych lekarzy w budowaniu poprawnej komunikacji z odbiorcami ich usług wymienia się przede wszystkim dojrzałość w przyjęciu roli osoby, od której wymaga się profesjonalizmu, nie tylko w obrębie reprezentowanej specjalności medycznej, ale również w kompetentnym kształtowaniu relacji interpersonalnych.

Mówiąc o profesjonalnym budowaniu relacji interpersonalnych, zwraca się m.in. uwagę na rolę zaangażowania emocjonalnego, rozumianego jako akceptacja rozmówcy i jego przeżyć, empatia, uważność na komunikaty werbalne i niewerbalne oraz zainteresowanie. Ważne są również obiektywizm i bezstronność lekarza, czyli świadomość projekcji na rozmówcę osobistych schematów myślowych, umiejętność zachowań asertywnych, troska o dobro innych, gotowość do przyjęcia swoich ograniczeń i błędów, odpowiedzialność, kultura osobista oraz otwartość i elastyczność w porozumiewaniu się.[1]

Diagnoza jako sytuacja i jej odbiór przez pacjenta

Diagnoza choroby przewlekłej, poza znaczeniem medycznym, dotyczącym rozpoznania, to przede wszystkim sytuacja konfrontująca osobę chorą z nagłym zwrotem wydarzeń w jej dotychczasowym życiu. Siłą rzeczy wiąże się to z silnymi reakcjami emocjonalnymi, które w zależności od nadania przez odbiorcę znaczenia przekazywanym treściom nabierają na intensywności. To, w jaki sposób odbiera się docierające informacje, zależy od wielu zmiennych. Przede wszystkim należy wziąć pod uwagę fakt, że ludzie różnią się poziomem kultury osobistej, możliwościami poznawczymi, intelektualnymi, empatycznymi, temperamentem, cechami osobowości i sposobem redukcji napięć związanych ze stresem. Wszystko to tworzy indywidualną reprezentację poznawczą świata, która w sposób istotny wyznacza sposób myślenia i działania.

W sytuacji wymagającej konfrontacji z wieloma realnymi i potencjalnymi stratami wiele zachowań przybiera charakter obronny m.in. poprzez: wyparcie, zaprzeczenie, konwersję, racjonalizację, przemieszczenie afektów, sublimację, wycofywanie się z rzeczywistości oraz projekcję.[2] Niestety nierzadko mechanizmy obronne poprzez swoje treści mogą być mylone z zachowaniami psychopatologicznymi.[3]

Bardzo istotną rolę w interpretacji i przeżywaniu przez pacjentów diagnozy odgrywa sposób, w jaki lekarz przekazuje tzw. trudne treści.

Chcąc więc zminimalizować skutki psychologiczne związane z przekazaniem niepomyślnej diagnozy, warto wziąć pod uwagę następujące sugestie:[4,5,6,7,8]

1 Celem przekazania pacjentowi informacji dotyczącej jego stanu zdrowia jest przede wszystkim spowodowanie zrozumienia jego osobistej sytuacji zdrowotnej i możliwości podjęcia decyzji o leczeniu oraz dostosowania zachowań na bardziej korzystne dla procesu leczenia.

2 W świetle współczesnych standardów medycznych pacjent jest podmiotem każdej interwencji medycznej, a swoją podmiotowość realizuje poprzez aktywny udział w procesie leczenia.

3 Przekazanie informacji o diagnozie to nierzadko początek długiej drogi leczenia, zatem można założyć, że z czasem trudnych tematów może być więcej. Tak więc nierzadko pierwsze spotkanie pacjenta z lekarzem jest dla obydwu stron istotnym wyznacznikiem dalszej drogi porozumienia.

4 Rozmowa na tematy trudne nigdy nie będzie prosta i łatwa. Nie można zatem się do niej nie przygotować. Dlatego przed przekazaniem diagnozy lekarz powinien upewnić się, że posiada wszystkie potrzebne informacje do sformułowania rzetelnej diagnozy. Należy unikać informacji niepotwierdzonych solidnymi badaniami. Pacjent w silnym lęku nierzadko przyjmuje słowa lekarza w sposób zero-jedynkowy i na tej podstawie tworzy obraz swojej sytuacji. Dlatego informacje zbyt optymistyczne lub na wyrost negatywne mogą wprowadzić w jego życie niepotrzebne cierpienie i chaos.

5 Rozmowę należy prowadzić w warunkach zapewniających komfort i pacjentowi, i lekarzowi. Niewskazane są miejsca, gdzie inne osoby, nawet z personelu medycznego, mogą zakłócić intymność tej chwili. Niewskazany jest pośpiech.

6 Przekazując diagnozę potwierdzającą chorobę, warto podsumować aktualną sytuację pacjenta i przygotować go, że usłyszy niepomyślną wiadomość: „ Przykro mi, ale mam dla pana/pani niepomyślną wiadomość. Badania potwierdziły diagnozę…” „Mam pani/pana wynik. Niestety, badania potwierdziły moje przypuszczenia i z badania histopatologicznego wynika, że guz ma charakter złośliwy”.

7 Informację o diagnozie należy przedstawiać w sposób bezpośredni i zwięzły. Zbyt długi wstęp, poruszanie tematów pobocznych, mogą budować niepotrzebne napięcie.

8 W trakcie rozmowy należy zwracać uwagę na reakcje pacjenta, szczególnie niewerbalne, i upewnić się, czy wszystko jest dla niego zrozumiałe, pytając np.: „Czy to, co dotychczas państwu przedstawiłem, jest dla państwa zrozumiałe?”. W razie potrzeby dawkować informacje i ponownie upewnić się, czy i jak pacjent rozumie przekazywane treści.

9 Warto stosować krótkie przerwy w wypowiedzi, dzięki którym pacjent będzie miał szansę przyjąć i zrozumieć wypowiadane przez lekarza treści. Zbyt szybkie tempo wypowiedzi powoduje chaos komunikacyjny. Człowiek doświadczający silnego lęku może mieć problemy z szybkim przetwarzaniem informacji, szczególnie tych, które naruszają jego poczucie bezpieczeństwa.