• Diagnoza zaburzeń lękowych u pacjentów onkologicznych w fazie terminalnej

• Interwencje niefarmakologiczne

dr n. med. Łukasz Mokros

mgr Artur Kultys

lek. Maciej Mazurkiewicz

dr hab. n. med. Tadeusz Pietras, prof. UM

• Farmakologiczne metody terapii

Lęk stanowi złożoną, indywidualną reakcję organizmu na sytuację postrzeganą jako zagrożenie dla zdrowia lub życia. Reakcję tę należy odróżnić od strachu, w przypadku którego groźba nie musi być obiektywna. Objawy lęku i strachu są zasadniczo wspólne; dzieli się je na:

• emocjonalne (uczucie przerażenia, niepokoju)

• fizjologiczne (kołatanie serca, wzmożona potliwość, drżenie rąk)

• poznawcze (automatyczne myśli typu „zaraz umrę”, „zaraz stanie się coś niedobrego”)

• behawioralne (zachowania związane z ucieczką)¹.

Cloninger na podstawie badań własnych wyróżnił lęk psychiczny oraz lęk somatyczny. Jego zdaniem te dwa procesy biorą początek w dwóch podstawowych cechach temperamentu, odpowiednio: w unikaniu zagrożenia i poszukiwaniu doznań. Indywidualny profil reakcji lękowej jest zatem biologicznie uwarunkowany i zależy od struktury osobowości². Inny podział lęku wyróżnia jego dwie formy: jawną i domniemaną. Do drugiej kategorii zalicza się wspomniane wyżej objawy somatyczne, a także objawy dysocjacyjne, tj. przerwę w ciągłości świadomości, pamięci, percepcji, emocji, a nawet tożsamości¹.

W artykule koncentrujemy się jednak na klasach nozologicznych zawartych w 10 rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10), ze względu na ich powszechniejszy charakter w stosunku do zaburzeń dysocjacyjnych. Bierzemy pod uwagę:

• zaburzenie lękowe w postaci fobii (SP – specific phobia)

• zaburzenie lękowe z napadami paniki (inaczej zaburzenie paniczne, PD – panic disorder)

• uogólnione zaburzenie lękowe (GAD – general anxiety disorder)³.

Warto wspomnieć, że w 5 wersji amerykańskich Kryteriów Diagnostycznych Zaburzeń Psychicznych (DSM-5) wyróżniono także lęk separacyjny u dorosłych jako wariant zaburzeń lękowych⁴. Podobna zmiana zostanie dokonana w ICD-11 (tab. 1)⁵.

Tabela 1. Charakterystyka wybranych zaburzeń lękowych na podstawie klas diagnostycznych zawartych w ICD-10 i DSM-5 (opracowanie własne na podstawie piśmiennictwa^3-5)

Skala problemu

Częstość występowania zaburzeń lękowych w populacji osób z chorobą nowotworową objętych opieką paliatywną waha się od 6,8 do 13,2% (na podstawie metaanalizy z 2011 r., uwzględniającej rozpoznania spełniające kryteria zawarte w ICD-10 lub DSM-IV – w zależności od kraju pochodzenia publikacji; w metaanalizie tej nie dokonano jednak podziału pod względem klasy diagnostycznej, brak też danych dotyczących Polski⁶).

Dla porównania w polskiej populacji ogólnej chorobowość punktowa w przypadku SP wynosi od 3,1 do 3,8%, PD – od 0,2 do 0,5%, natomiast rozpowszechnienie GAD szacuje się na 4 do 6%. Obserwowano tendencję do dwukrotnie częstszego występowania zaburzeń lękowych u kobiet oraz ujemną korelację z wiekiem⁷. Obu tych zależności nie potwierdzono u pacjentów onkologicznych objętych opieką paliatywną⁶, dlatego częstości występowania w populacji ogólnej prawdopodobnie nie można przełożyć bezpośrednio na omawianą grupę. Praktyka pokazuje, że lęk jako objaw występuje zdecydowanie częściej u chorych onkologicznych w stanie terminalnym, niezwykle istotne jest jednak różnicowanie jego przyczyn.

Chorzy w terminalnym stadium choroby nowotworowej – specyfika grupy i związane z nią dylematy

Powstawanie zaburzeń lękowych można rozpatrywać w kontekście modelu podatność–stres. Oprócz trudnej sytuacji życiowej, która wiąże się niewątpliwie z diagnozą choroby nowotworowej, istotne znaczenie w procesie radzenia sobie mają osobiste zasoby (lub ich brak)^1,2. Te z kolei można podzielić na biologiczne, psychologiczne i społeczne, w świetle holistycznego paradygmatu (ryc. 1)¹.

Rycina 1. Czynniki odgrywające rolę w etiologii zaburzeń lękowych u pacjentów z chorobą nowotworową w fazie terminalnej w ujęciu biopsychospołecznym (opracowanie własne)