dr n. med. Agnieszka Rynkiewicz

Paulina Pudło

Aleksandra Straś

dr hab. n. med. Ewa Ferensztajn-Rochowiak

Menopauza w życiu kobiety wiąże się z wieloma zmianami fizjologicznymi i psychicznymi o różnym stopniu nasilenia i wpływie na codzienne funkcjonowanie. W czasie jej trwania kobiety z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD – autism spectrum disorder) mierzą się ze specyficznymi wyzwaniami, w tym z przeciążeniem sensorycznym, trudnościami w komunikacji oraz ze zwiększonym ryzykiem zaburzeń psychicznych. Objawy menopauzy w tej grupie są często intensywniejsze i trudniejsze do zdiagnozowania, co wynika z ich nakładania się na cechy autystyczne lub współistniejące zaburzenia. Wyzwaniem jest nie tylko edukacja personelu medycznego, lecz także likwidacja barier w dostępie do opieki, które mogą wynikać z ograniczeń w komunikacji i specyficznych potrzeb pacjentek.

W niniejszej pracy omówiono charakterystykę objawów menopauzy u kobiet z ASD, podkreślając znaczenie dostosowanych narzędzi diagnostycznych, takich jak Girls’ Questionnaire for Autism Spectrum Conditions (GQ-ASC/Q-ASC) oraz Camouflaging Autistic Traits Questionnaire (CAT-Q), a także rozwiązań wspierających edukację lekarzy, innych profesjonalistów i samych pacjentek. Kluczowymi obszarami dalszych badań są różnice w doświadczaniu menopauzy między kobietami neurotypowymi i nieneurotypowymi, we wpływie gospodarki hormonalnej na przebieg menopauzy oraz związki między specyfiką autyzmu a nasileniem objawów. Analizy te mogą przyczynić się do opracowania bardziej zindywidualizowanych strategii terapeutycznych oraz poprawy jakości opieki medycznej w odniesieniu do tej grupy pacjentek.

Menopauza jako naturalny etap w życiu kobiety

Menopauza to naturalny etap w życiu kobiety¹. Wiąże się on ze szczególnymi zmianami hormonalnymi oraz fizjologicznymi. Dotyka kobiety w okresie średniej dorosłości (z pewnym zróżnicowaniem w zależności od regionu geograficznego i pochodzenia etnicznego)². Okres menopauzy trwa średnio ok. 4 lat. Zazwyczaj rozwija się ona stopniowo, a początkowe objawy mają łagodny charakter, jednak z czasem ulegają nasileniu.

Jednym z pierwszych objawów menopauzy są nieregularnie występujące miesiączki, które charakteryzują się zmianami w częstotliwości i długości trwania cyklu. Wczesne wystąpienie objawów w fazie przejściowej zazwyczaj wiąże się z dłuższym czasem trwania dolegliwości, a u niektórych kobiet mogą utrzymywać się one nawet przez ponad dekadę³. Objawy, które występują w ciągu pierwszych 2 lat po ostatniej miesiączce, są zazwyczaj najsilniejsze i najbardziej uciążliwe. Ten biologiczny proces oznaczający ustanie funkcji jajników prowadzi do utraty hormonów rozrodczych, nieodwracalnej niepłodności oraz zwiększenia ryzyka kardiometabolicznego. Przejście menopauzalne jest również związane z początkiem utraty masy kostnej, objawami naczynioruchowymi, suchością pochwy, zaburzeniami snu i zmianami nastroju, które występują wraz ze spadkiem aktywności fizycznej⁴. W latach pomenopauzalnych często dochodzi do poprawy w zakresie objawów naczynioruchowych i niekorzystnego nastroju, jednak pozostałe dolegliwości mają tendencję do utrzymywania się lub pogarszania wraz z wiekiem⁵. Niestety, okres menopauzy bywa często tematem tabu, który dodatkowo powoduje uczucie wstydu^5,6.

Specyfika objawów charakterystycznych dla dorosłych kobiet ze spektrum autyzmu

Kobiety z ASD prezentują specyficzne zachowania oraz mierzą się z różnymi trudnościami w dorosłym życiu, jeszcze przed wejściem w okres menopauzy. Jednym z istotnych wyzwań jest brak postawienia klinicznego rozpoznania ASD, nawet w wieku dorosłym, dlatego wiele z nich pozostaje niezdiagnozowanych^7-9. Późna diagnoza nie tylko odracza adekwatne wsparcie, lecz także utrudnia zrozumienie menopauzy, której objawy mogą nakładać się na objawy autystyczne i je potęgować⁷. W procesie diagnostycznym istotne jest uwzględnianie specyfiki zachowań charakterystycznych dla żeńskiego autyzmu oraz dodatkowo stosowanie skal, które uwzględniają tę specyfikę, np. GQ-ASC/Q-ASC (kwestionariusza w wersji dla kobiet). Jest to narzędzie przesiewowe stworzone przez Tony’ego Attwooda, Michelle Garnett i Agnieszkę Rynkiewicz w 2011 r. jako pierwszy na świecie bezpłatny kwestionariusz przesiewowy z pytaniami ukierunkowanymi na dziewczęta i kobiety z ASD^7-10. Warto również zwrócić uwagę na maskowanie, strategie kamuflowania objawów autystycznych (co jest trudne do zaobserwowania w tradycyjnych ocenach klinicznych)^7,10,11. Włączenie w procesie diagnostycznym pytań dotyczących maskowania, jak w przypadku skal GQ-ASC/Q-ASC lub CAT-Q, może znacząco poprawić trafność diagnozy^7,12,13.

W zależności od etapu życia pacjentki z ASD, jej dojrzewania, związków romantycznych, odkrywania seksualności, macierzyństwa lub wejścia w menopauzę doświadczane problemy są inne oraz wymagają szczególnego wsparcia ze strony pracowników ochrony zdrowia. Kobiety z ASD wykazują mniejszą intensywność lub brak cech autystycznych w obszarach komunikacji werbalnej i niewerbalnej. Zwiększa to ryzyko braku postawienia prawidłowej diagnozy ASD u dorosłych kobiet bez niepełnosprawności intelektualnej^5,7. Dodatkowo w porównaniu z mężczyznami z ASD mają one często większe zdolności kamuflażu społecznego^12-14, lepsze umiejętności językowe⁷ i nierzadko w większym stopniu angażują się w życie społeczne^7,15. Niestety są jednak zdecydowanie bardziej narażone na choroby współistniejące, w tym zaburzenia psychiczne^7,16. Częściej niż u mężczyzn z ASD występują u nich zaburzenia lękowe, depresja, myśli i próby samobójcze, co prowadzi do hospitalizacji psychiatrycznych^7,17. Są także zdecydowanie bardziej narażone na przemoc i wykorzystywanie, w tym seksualne, ze względu na trudności w rozpoznawaniu intencji innych, rozumieniu sytuacji flirtu oraz wykazywaniu asertywności w związkach intymnych^18,19.

Dorosłe kobiety z ASD mają również trudności w adaptacji do nowych sytuacji. Jest to cecha charakterystyczna dla osób z ASD niezależnie od płci i wiąże się ze słabszymi umiejętnościami radzenia sobie z codziennymi wyzwaniami oraz izolacją społeczną²⁰. Dorosłe kobiety z ASD jeszcze przed menopauzą mają podwyższone ryzyko przedwczesnej śmierci, obniżonego ciśnienia, chorób układu oddechowego i krążenia, arytmii, stanu przedcukrzycowego oraz przewlekłego bólu i zmęczenia^21,22. Badania wskazują także na zwiększone współwystępowanie takich schorzeń, jak zespół policystycznych jajników, endometrioza, zespół Ehlersa-Danlosa, padaczka, migrena, zespół napięcia przedmiesiączkowego oraz fibromialgia^23-25.

Comiesięczne cykle menstruacyjne u dorosłych kobiet z ASD są często nieregularne, bolesne, z dodatkowo występującymi nasilonymi problemami sensorycznymi i związanymi z kontrolą emocji²¹. Pojawiają się także trudności na każdym etapie macierzyństwa: ciąży, porodu, okresu poporodowego, takie jak większe ryzyko depresji poporodowej^26,27, problemy z pogodzeniem macierzyństwa i wykonywania codziennych prac domowych^16,26,28, trudności w komunikacji, brak zrozumienia i wsparcia ze strony pracowników ochrony zdrowia^16,26-29. Jednak mimo tych wyzwań kobiety z ASD potrafią przystosować się i nawiązać silną więź emocjonalną ze swoimi dziećmi³⁰. Wszystko, czego doświadczają (somatycznie i psychicznie) w życiu dorosłym, może mieć wpływ na przebieg menopauzy.

Specyfika objawów menopauzy u kobiet z ASD i związane z tym wyzwania

Badania dotyczące menopauzy u kobiet z omawianej grupy są nadal nieliczne^5,7. Jest to związane z małą liczbą pacjentek w wieku dojrzałym z kliniczną diagnozą autyzmu⁷. Z przeprowadzonych dotąd badań wynika, że w okresie menopauzy występuje nasilenie trudności związanych ze spektrum autyzmu (tj. wrażliwość sensoryczna, socjalizacja z innymi i komunikowanie potrzeb), co powoduje problemy z utrzymaniem wypracowanych wcześniej strategii radzenia sobie³¹. Niestety wiele specyficznych dla menopauzy objawów w połączeniu ze zwiększoną wrażliwością sensoryczną, labilnością emocjonalną, pogorszeniem pamięci, organizacji i uwagi oraz zwiększonym poczuciem osamotnienia przyczynia się do znacznego obniżenia jakości życia, spadku samooceny, zwiększenia ryzyka depresji, myśli suicydalnych, samookaleczeń, a także utraty pracy⁷.

Część kobiet z ASD doświadcza łagodnych objawów menopauzy, które w minimalnym stopniu utrudniają funkcjonowanie, inne natomiast zgłaszają bardzo uciążliwe i intensywne symptomy, które znacząco wpływają na jakość ich życia³². Menopauza prowadzi do licznych zmian i różnorodnych objawów, w tym naczynioruchowych objawów menopauzalnych, takich jak uderzenia gorąca i nocne poty, a także innych, takich jak suchość pochwy, bóle głowy, wahania nastroju, pogorszenie widzenia, bezsenność, osłabienie koncentracji, stany lękowe, kołatania serca, nieregularne miesiączki^5,32,33. Niektóre kobiety z ASD doświadczają trudności w codziennym funkcjonowaniu, uczucia zmęczenia i wyczerpania, bólu mięśni i stawów, znacznego przyrostu masy ciała i powiększenia piersi⁵. Zaobserwowano także zaostrzenie chorób przewlekłych³². Kobiety neurotypowe w okresie menopauzy mogą również doświadczać objawów wazomotorycznych, jednak u kobiet z ASD symptomy te są często bardziej intensywne i znacząco nasilają wrażliwość sensoryczną^5,33,34. Mogą one doświadczać objawów przekwitania wcześniej, w większej liczbie i dłużej aniżeli kobiety bez ASD. Wykazano, że ma to związek z bardziej nasilonymi psychologicznymi i somatycznymi dolegliwościami wynikającymi z menopauzy oraz większą wrażliwością na zmiany zachodzące w ciele³³. Objawy menopauzy u kobiet z ASD często błędnie przypisywano skutkom ubocznym leków, problemom związanym ze zdrowiem psychicznym i spektrum autyzmu oraz różnymi okolicznościami życiowymi.

Wyniki badań dowodzą, że kobiety z ASD bez niepełnosprawności intelektualnej w okresie menopauzalnym najczęściej doświadczają zwiększonej wrażliwości sensorycznej, wahań nastroju, poczucia samotności i izolacji społecznej oraz trudności w koncentracji i osłabienia funkcji pamięciowych. Zmiany fizyczne i wrażliwość na negatywne postawy społeczne wpływają na samoocenę, a objawy wazomotoryczne, takie jak uderzenia gorąca, mogą powodować niepokój i zakłopotanie w miejscach publicznych, co przyczynia się do ograniczenia zaangażowania społecznego^5,7. Dodatkowo wykazano, że niektóre kobiety z ASD w tym okresie mają skłonności do samookaleczeń, myśli i prób samobójczych^7,31,33,35.

Nadal brakuje badań nad menopauzą u pacjentek z ASD i niepełnosprawnością intelektualną⁷. Sugeruje się, że być może ze względu na utrudnioną komunikację w tej grupie doświadczane objawy bywają błędnie interpretowane i niedostatecznie diagnozowane³⁴.