Stwardnienie rozsiane (MS – multiple sclerosis) jest przewlekłą, zapalno-demielinizacyjną chorobą ośrodkowego układu nerwowego (OUN), prowadzącą do wieloogniskowego uszkodzenia struktur mózgu i rdzenia kręgowego. Ma charakter autoimmunologiczny i najczęściej występuje u młodych dorosłych, szczególnie u kobiet, w wieku 20-40 lat. Przebieg MS jest bardzo zróżnicowany, co wynika z lokalizacji ognisk demielinizacji, a objawy mogą obejmować zaburzenia ruchowe, czuciowe, poznawcze, emocjonalne oraz autonomiczne¹.

Wśród objawów autonomicznych coraz większą uwagę zwraca się na dysfunkcje seksualne (DS), które istotnie wpływają na jakość życia pacjentów. Z badań wynika, że występują one u 50-90% mężczyzn i 40-80% kobiet z MS, co znacznie przewyższa częstość obserwowaną w populacji ogólnej. Mimo to problem ten pozostaje wciąż niedostatecznie rozpoznany i rzadko leczony².

Etiologia dysfunkcji seksualnych

Etiologia DS w przebiegu MS nie jest jednoznaczna i łatwa do określenia. Przypuszczalnie ma związek z wzajemnym oddziaływaniem czynników zdefiniowanych jako pierwotne, wtórne i trzeciorzędowe.

• Pierwotne dysfunkcje seksualne wynikają bezpośrednio z demielinizacyjnych zmian w obrębie OUN. Uszkodzenia szlaków nerwowych w mózgu i rdzeniu kręgowym, odpowiedzialnych za przetwarzanie bodźców seksualnych i reakcje fizjologiczne, prowadzą do zaburzeń libido, erekcji i wytrysku u mężczyzn, suchości pochwy i anorgazmii u kobiet. Zmiany w pniu mózgu oraz atrofia mostu korelują z anorgazmią i zaburzeniami erekcji. Badania z użyciem pozytonowej tomografii emisyjnej (PET – positron emission tomography) i funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI – functional magnetic resonance imaging) wykazały, że funkcje seksualne są kontrolowane centralnie, szczególnie przez struktury limbiczne i paralimbiczne. Uszkodzenia na poziomie rdzenia kręgowego, zwłaszcza w segmentach S2-S4 (odpowiadających za unerwienie narządów płciowych), zaburzają przepływ sygnałów do mięśni dna miednicy, co może prowadzić do utraty erekcji i trudności z wytryskiem, mimo że początkowo mogą występować spontaniczne erekcje poranne lub nocne. Ponadto funkcjonowanie seksualne wymaga skoordynowanej pracy autonomicznego układu nerwowego – sympatycznego (Th10-L2) i parasympatycznego (S2-S4), a także układu somatycznego za pośrednictwem nerwu sromowego. Uszkodzenie tych dróg powoduje zakłócenia zarówno w zakresie pobudzenia, jak i ejakulacji^3-5.
• Wtórne dysfunkcje seksualne to efekt objawów towarzyszących MS, takich jak przewlekłe zmęczenie, zaburzenia czucia, spastyczność, dysfunkcje zwieraczy lub zaburzenia koncentracji. Problemy te pośrednio ograniczają zdolność do inicjowania i utrzymania aktywności seksualnej. Pacjenci zgłaszają np. trudności z utrzymaniem pozycji w czasie stosunku, nadreaktywność pęcherza powoduje obawy przed nietrzymaniem moczu, a zaburzenia czucia prowadzą do zmniejszenia doznań erotycznych. Spastyczność może powodować ból lub uniemożliwiać penetrację, co szczególnie dotyka kobiety. Objawy te mają istotny wpływ na jakość życia seksualnego, nawet jeśli nie występują bezpośrednie zmiany w strukturach mózgu odpowiedzialnych za seksualność. Zaburzenia seksualne mogą być efektem ubocznym leczenia objawów MS^5,6.
• Trzeciorzędowe dysfunkcje seksualne mają charakter psychogenny i wynikają z emocjonalnych, społecznych oraz relacyjnych skutków życia z MS. Przewlekła choroba, jaką jest MS, może prowadzić do depresji, lęku, izolacji społecznej oraz zaburzenia obrazu ciała. Wpływa to nierzadko na obniżenie libido, trudności w inicjowaniu kontaktów seksualnych oraz unikanie bliskości. W badaniach wykazano, że depresja w MS występuje u ponad 50% pacjentów i jest silnie powiązana z DS. Wysoki wynik w skali Becka koreluje z pogorszeniem jakości życia seksualnego u kobiet, a poziom wykształcenia, relacje partnerskie i poziom wsparcia społecznego również mają wpływ na przebieg DS. Dla osób młodych i aktywnych seksualność stanowi integralny element zdrowia i dobrostanu. Diagnoza MS oraz pojawiające się objawy neurologiczne często prowadzą do pogorszenia samooceny, zmian w postrzeganiu własnego ciała, obniżenia poczucia atrakcyjności oraz trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji intymnych. W badaniach własnych wykazano, że wyższy poziom akceptacji choroby koreluje z lepszym obrazem ciała i niższym poziomem depresji, co pośrednio oddziałuje na jakość życia seksualnego^6-9.

DS w MS należy rozpatrywać nie tylko jako wynik dysfunkcji neurologicznej, lecz także jako konsekwencję adaptacji psychologicznej do choroby przewlekłej¹⁰.

Tabela 1 przedstawia uproszczone zestawienie typów DS u pacjentów z MS.