Prof. dr hab. med. Antoni Florkowski

W świetle współczesnej wiedzy medycznej i poglądów licznych suicydologów samobójstwa należy analizować w oparciu o czynniki ryzyka. Zachowania samobójcze postrzegane są w aspekcie posiadania umiejętności rozwiązywania konfliktów i problemów psychologicznie trudnych, a także zdolności radzenia sobie z doznawanym cierpieniem psychicznym.[3] Takie podejście do problemu może pozwolić wyjaśnić skłonności samobójcze niezależnie od występowania zaburzeń psychicznych i rodzaju pojawiających się sytuacji konfliktowych w rodzinie. W takim modelu zachowań samobójczych należy brać pod uwagę między innymi podatność na skłonności samobójcze dziedziczone lub nabyte w okresie rozwojowym w następstwie występujących psychotraumatycznych wydarzeń w życiu codziennym, w tym konfliktów rodzinnych o przewlekłym przebiegu oraz molestowania seksualnego.

Negatywne zdarzenia w rodzinie i ich wpływ na zachowania samobójcze

Uważa się, że w następstwie występowania wymienionych zdarzeń osoby doświadczające licznych negatywnych emocji nie są zdolne radzić sobie z tym i często nabierają przekonania, że zaistniałe zjawisko nigdy się nie skończy. W efekcie zwykle dochodzi do rozwinięcia się kryzysu suicydalnego i przekonania, że jedynym rozwiązaniem zaistniałego problemu jest samobójstwo.

Powszechnie wiadomo, że rodzina dla większości osób stanowi największą wartość w życiu człowieka, a wszystko, co ma związek z jej funkcjonowaniem, dezintegracją oraz dezorganizacją, pozostaje nieobojętne dla jakości życia i zdrowia psychicznego jej członków.[4]

Sytuacje konfliktowe

Do zdarzeń silnie psychotraumatyzujących zalicza się rozwód, w następstwie którego dochodzić może do wielu różnych zagrożeń dotyczących poszczególnych członków rodziny. Jego destrukcyjne następstwa są szczególnie niebezpieczne dla dzieci i młodzieży, które w okresie dorastania i kształtowania osobowości zostają narażone na współuczestniczenie w poprzedzających to zdarzenie licznych konfliktach i zjawiskach z kręgu patologii społecznej.[5]

Wyniki badań nad związkiem przyczynowym zachowań samobójczych młodych osób w przedziale wieku 11-20 lat a występowaniem przemocy w rodzinie w okresie poprzedzającym rozwód rodziców wykazały, że istnieje wyraźny związek między tymi zdarzeniami.[6] Stwierdzono, że występował istotny statystycznie związek, który miał bezpośredni charakter.

W związku małżeńskim klimat psychiczny i atmosferę kształtują osoby dorosłe, czyli rodzice, których cechy charakteru, ich osobisty stosunek do potomstwa i do własnego życia wywierają znaczący wpływ na rodzinę. Wzajemne relacje między małżonkami decydują o tym, czy rodzina stanowi rzeczywistą, czy tylko pozorną wspólnotę, w której występują liczne sytuacje konfliktowe, rozumiane jako powtarzające się negatywne postawy emocjonalne. Takie zachowania rodziców wprowadzają w życiu rodziny stany niepokoju, napięcia emocjonalnego i zagrożenia. W ich następstwie może dochodzić do rozkładu życia rodzinnego i rozwodu, czego konsekwencją mogą być zachowania samobójcze jednego z małżonków lub dzieci.[4]

Rozwód rodziców prawie zawsze stanowi psychotraumatyczne przeżycie dla dziecka. Niezależnie od tego, jak bardzo dorośli dokładają starań, żeby złagodzić wpływ rozwodu na psychikę dziecka, i tak pojawiają się negatywne następstwa tej sytuacji. U dzieci w przedziale wieku 10-12 lat konflikty w rodzinie związane z rozwodem zawsze zwiększają ryzyko wystąpienia zaburzeń w rozwoju osobowości, a zaburzenia emocjonalne należą do powszechnych zjawisk społecznych wśród dzieci i młodzieży. Wśród dzieci rodziców rozwodzących się występują pod postacią nadpobudliwości psychoruchowej, skłonności do zachowań agresywnych czy też przejawiają się nadmierną lękliwością i zahamowaniem, które wraz z dalszym rozwojem dziecka przybiera formę osobowości neurotycznej. Nieporozumienia i konflikty rodziców często mogą powodować kształtowanie się u dziecka cech wrogości i agresji skierowanych do nich, następnie przenoszonych na rówieśników, a niekiedy autoagresji wobec własnej osoby. U takich dzieci może też narastać poczucie osamotnienia w następstwie rozwodu rodziców, skłonność do ucieczek z domu, wagarowania, a także zachowań samobójczych.

W prowadzonych badaniach zostało wykazane, że często zachodzą związki między rozwodami a ryzykiem zachowań samobójczych. Stwierdzono, że osoby rozwiedzione oraz ich potomstwo są poddawane wpływowi znacznie większej liczby czynników suicydogennych niż osoby z populacji ogólnej.[7] W badanej grupie stwierdzono 40 proc. przypadków depresji oraz wyższe wskaźniki umieralności zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet. Poza tym osoby będące po rozwodzie o wiele częściej doświadczają poczucia wstydu, winy oraz zaburzeń emocjonalnych. Dokonana metaanaliza około 800 badań przeprowadzonych w USA w latach 1880-1995 oraz w wielu innych krajach dostarczyła przekonujących dowodów na zależność przyczynową między rozwodem a samobójstwem.[8] W innych badaniach wykazano, że wśród 200 tys. rozwiedzionych mężczyzn ryzyko samobójstwa było dwuipółkrotnie wyższe niż wśród mężczyzn pozostających w związku małżeńskim.[9]

W przypadku przemocy psychicznej sprawca dąży do utrzymania specyficznej kontroli nad swoją ofiarą. Badania wykazały, że około 25 proc. pacjentów gabinetów psychiatrycznych to ofiary przemocy psychicznej w rodzinie.[10] Występuje ona często podczas rozwodów, jednak jest trudna do udowodnienia, a jej następstwem zwykle jest utrata poczucia własnej godności, obniżenie poczucia bezpieczeństwa, zaniżona samoocena, anhedonia oraz wystąpienie zaburzeń emocjonalnych takich jak: nasilenie lęku, skłonność do izolacji i wycofanie, zmienność nastroju, płaczliwość, impulsywność, co może prowadzić do zachowań samobójczych.[11]

Przemoc seksualna i fizyczna

Związek między doświadczaniem przemocy w rodzinie w okresie dzieciństwa a zachowaniami samobójczymi w okresie dojrzewania stwierdzili w swoich badaniach autorzy, wykazując wysokie wskaźniki autodestrukcji.[12] Nasilenie zachowań samobójczych w następstwie doświadczania przemocy seksualnej w rodzinie było ośmiokrotnie większe w grupie ofiar w porównaniu z osobami, które tego typu zachowań nie doświadczały.[13]

De Wilde i wsp.[14] w swoich badaniach wyodrębnili grupy osób po przebytych próbach samobójczych, oceniając stopień ryzyka dokonanego zamachu. Wykazano, że osoby z grupy, która dokonała próby samobójczej największego ryzyka, doświadczyły więcej przemocy seksualnej i fizycznej w porównaniu z osobami z grupy z próbami samobójczymi mniejszego ryzyka. Przytoczone wyniki dowiodły, że większość badań nad związkiem krzywdzenia w dzieciństwie a zachowaniami samobójczymi zarówno w grupie osób dorosłych, jak i młodych ofiar dotyczy przemocy seksualnej i fizycznej. Autorzy podkreślają, że szczególnie niebezpieczne jest jednoczesne występowanie obu typów przemocy, gdzie zachowania samobójcze sięgają 79 proc. przypadków. Potwierdzają to inne badania, które wskazują, że równoczesne stosowanie przemocy seksualnej i fizycznej w rodzinie jest szczególnie ważnym predyktorem zamachu samobójczego i wielokrotnie zwiększa prawdopodobieństwo podjęcia próby samobójczej wśród mężczyzn i kobiet.[7] Podobnie w przypadku występowania przemocy seksualnej w dzieciństwie powoduje to bezpośredni wpływ na zachowania samobójcze, gdzie 36 proc. spośród badanej populacji ofiar molestowania seksualnego w dzieciństwie podejmowało próby samobójcze.[15,16]

Problem alkoholowy

W Polsce, podobnie jak w innych krajach, jedną z najczęstszych przyczyn konfliktów rodzinnych, które mogą powodować dysfunkcjonalność wspólnoty rodzinnej, jest problem alkoholowy jednego bądź obojga rodziców.[4] Dalszymi jego następstwami są narastające konflikty rodzinne związane ze stosowaniem przemocy, brakiem zainteresowania rodziną, konflikty z prawem, co w miarę narastania problemów może prowadzić do zachowań samobójczych. Badania potwierdzają, że w rodzinach, gdzie występuje problem alkoholowy, o wiele częściej mają miejsce zachowania autodestrukcyjne u dzieci i młodzieży.[17]

Problem alkoholowy w rodzinie należy zaliczyć do ważnych czynników ryzyka suicydalnego. Częstość zachowań samobójczych w rodzinach uzależnionych od alkoholu jest kilkakrotnie wyższa niż w populacji ogólnej. Uważa się, że alkohol i zachowania samobójcze mogą mieć wspólne pochodzenie, co ma związek z patologią społeczną, do której zalicza się również przestępczość i inne zachowania prowadzące do dezintegracji rodziny, w tym przemoc seksualną i agresję.[4]

Zachowania samobójcze wśród kobiet funkcjonujących w rodzinach, gdzie występuje problem alkoholowy, mogą mieć związek z pojawiającymi się trudnościami w pełnieniu ról społecznych w środowisku domowym i w pracy.[18] Trudności w utrzymaniu pozycji zawodowej i rodzinnej oraz towarzyszące temu napięcia emocjonalne, stres, lęk i depresja mogą prowadzić do zachowań samobójczych.[19]

Wieloletni problem alkoholowy wpływa w sposób negatywny na funkcjonowanie rodziny w wielu aspektach, a zwłaszcza w relacjach rodzinnych oraz na osłabienie wsparcia społecznego. Uzależnienie częściej dotyczy mężczyzn niż kobiet, podobnie jak zachowania samobójcze w jego przebiegu. Uważa się, że samobójstwa osób z problemem alkoholowym niejednokrotnie są poprzedzane konfliktami rodzinnymi czy stratą ważnych osób w następstwie rozwodu lub separacji.[20] Innymi następstwami uzależnienia są zerwanie ważnych relacji interpersonalnych, zaburzenie zdolności w ocenie sytuacji oraz wystąpienie wahań nastroju, zwiększone prawdopodobieństwo depresji i zachowań samobójczych.

Wyniki badań wskazują na związek wydarzeń psychotraumatyzujących o charakterze przemocy seksualnej w rodzinie, mających miejsce w okresie dzieciństwa z zachowaniami samobójczymi w dorosłym życiu.[21]

Herman[22] wykazał, że 38 proc. badanych, którzy byli molestowani seksualnie w okresie rozwojowym, podejmowało próby samobójcze w porównaniu z 5 proc. osób z grupy kontrolnej niemającymi takich doświadczeń. Także wyniki badań innych autorów wskazują, że większość ofiar przemocy seksualnej (68 proc.) doznawanej w dzieciństwie podejmowała wielokrotne próby samobójcze.[23-25] W innych badaniach dowiedziono, że w przypadkach brutalnej przemocy seksualnej połączonej ze zgwałceniem zachowania samobójcze ofiar są wysoce prawdopodobne.[26-29] Przemoc seksualna w dzieciństwie spowodowała zachowania samobójcze u 36 proc. spośród badanej populacji.[15,16] Wykazano również, że ofiary kazirodztwa przejawiały nasilone zachowania samobójcze, jeżeli nie były w porę izolowane od sprawcy. Inne badania wskazują na bezpośredni związek między doznaniem przemocy seksualnej w dzieciństwie a zachowaniami samobójczymi występującymi w okresie adolescencji.[12] Stack[8] podkreśla, że szczególnie należy zwracać uwagę na zachowania samobójcze wśród dzieci i młodzieży, które doświadczyły przemocy fizycznej i seksualnej w rodzinie – w badanej populacji odnotował 79 proc. przypadków prób samobójczych.

Ocenia się, że około 30 proc. dziewczynek i co dziesiąty chłopiec stają się ofiarami seksualnej przemocy w rodzinie, i to niekoniecznie z marginesu społecznego, lecz również w rodzinach o wysokim statusie społecznym.[30] Brown i wsp.[31] uważają, że w okresie adolescencji występuje wysokie ryzyko zachowań samobójczych u młodych osób, które wcześniej doświadczyły przemocy seksualnej w rodzinie.

Podsumowanie

Konflikty i przemoc w rodzinie należy zaliczyć do poważnych problemów zdrowia publicznego skutkujących trwałymi konsekwencjami w sferze emocjonalnej, społecznej i seksualnej. Można przyjąć, że wiele współczesnych rodzin na co dzień funkcjonuje w warunkach pełnych zagrożeń, konfliktów i przemocy, a te stresujące wydarzenia wywierają negatywny i destrukcyjny wpływ na wszystkich członków rodziny, szczególnie na rozwój psychiczny dzieci, jak również stanowią niewłaściwy przykład, który może być powielany w ich dorosłym życiu.

Wyniki przytoczonych powyżej badań wydają się potwierdzać występowanie związku między doświadczeniem przemocy w rodzinie a zachowaniami samobójczymi. Umiejętne postępowanie z ofiarami przemocy w rodzinie oraz w miarę szybkie udzielanie pomocy i wsparcia może wpływać na zminimalizowanie ryzyka zachowań samobójczych.