1. Co to są uchyłki?

Uchyłki to kieszonkowate uwypuklenia w błonie śluzowej i warstwie podśluzowej jelita. Uchyłki mogą powstać w każdym odcinku przewodu pokarmowego: przełyku, jelicie cienkim, jelicie grubym, najczęściej jednak tworzą się w esicy – najwęższym odcinku jelita grubego. Uchyłkowatość oznacza jedynie istnienie uchyłków w jelicie, bez objawów. Natomiast choroba uchyłkowa to zespół objawów chorobowych uchyłków jelita. Może mieć postać niepowikłanego lub powikłanego zapalenia uchyłków: ropni okołojelitowych, przedziurawienia jelita z zapaleniem otrzewnej, niedrożności przewodu pokarmowego, przetok jelitowych, masywnego krwotoku.

2. Jak powstają uchyłki?

Na powstanie uchyłków wpływają czynniki wewnętrze (zależne od naszego organizmu) i zewnętrzne. Wskutek wydłużającego się czasu życia człowieka w jelicie grubym powstają zmiany będące następstwem nieprawidłowej diety, trybu życia oraz zmian wstecznych w ścianie jelita. Dieta zawierająca dużo białego pieczywa (wypiekanego z mąki pozbawionej błonnika), spożywanie mrożonej i konserwowanej żywności bogatej w tłuszcze i cukry, spożywanie w nadmiarze czerwonego mięsa, zbyt rzadkie jedzenie warzyw i owoców, picie niedostatecznej ilości płynów, brak ruchu powodują formowanie się stolca o małej objętości, zbitego, twardego, pozbawionego wody, do przemieszczania którego w świetle jelita potrzebne są nasilone skurcze perystaltyczne. W rezultacie dochodzi do pogrubienia warstwy mięśniowej jelita. Jednocześnie w miejscach osłabionego oporu (tam, gdzie wnikają naczynia krwionośne) w następstwie wzrostu ciśnienia w jelicie błona śluzowa jest wypychana poza położoną zewnętrznie od niej warstwę mięśniową – tak tworzą się uchyłki. Czynniki wewnętrzne mające wpływ na powstawanie uchyłków to: wiek i wynikające z niego dłuższe stosowanie nieprawidłowej diety, otyłość, zaburzenia motoryki jelit, postępujące zmiany w tkance łącznej (hiperelastoza – nadmierne gromadzenie się elastyny pomiędzy włóknami mięśniowymi, zaburzenia tworzenia kolagenu prowadzące do zmian napięcia i zmian elastyczności ściany jelita).

Uchyłki tworzą się najczęściej w esicy, ponieważ ma ona najwęższe światło, a nasilone skurcze jelit powodują największy wzrost ciśnienia.

3. Kiedy uchyłki są groźne?

Uchyłkowatość, czyli tylko obecność uchyłków w jelicie, stwierdzona najczęściej przypadkowo podczas badań wykonywanych z innych wskazań, nie jest groźna. Powinna natomiast skutkować zmianą nawyków żywieniowych i trybu życia. Objawy niepowikłanej choroby uchyłkowej są następstwem wzmożonego napięcia ściany jelita oraz wzrostu ciśnienia w jelicie. Najczęściej są nimi: bóle zlokalizowane w dolnym lewym kwadrancie brzucha, skurcze, wzdęcia, zaparcia izolowane lub naprzemienne z biegunką.

Groźne są powikłania choroby uchyłkowej: zapalenie uchyłków, ropień przyokrężniczy (okołojelitowy), przedziurawienie jelita z zapaleniem otrzewnej, niedrożność jelita, przetoka jelitowa, masywny krwotok.

Niekiedy mogą być one leczone zachowawczo z wnikliwą oceną ewolucji schorzenia lub mogą wymagać interwencji chirurgicznej.

4. Jak rozpoznać uchyłki?

Bezobjawowa uchyłkowatość jelita często jest rozpoznawana podczas prowadzonej z innych przyczyn diagnostyki endoskopowej (kolonoskopii) lub obrazowej (tomografii komputerowej, rezonansu magnetycznego, wirtualnej kolonoskopii, czyli utworzenia trójwymiarowego modelu jelita grubego z obrazów TK). Rozpoznanie choroby uchyłkowej umożliwiają: przeprowadzenie wywiadu i fizykalne badanie pacjenta oraz wykonanie badań dodatkowych (laboratoryjnych i obrazowych). Typowe objawy ostrego zapalenia uchyłków to: ból w lewym dolnym kwadrancie jamy brzusznej, podwyższona temperatura ciała, podwyższone laboratoryjne parametry stanu zapalnego (leukocytoza, CRP). W takich przypadkach – ostrego schorzenia – przeciwwskazane są badania endoskopowe (kolonoskopia mogąca doprowadzić do przedziurawienia ściany jelita). Badanie endoskopowe powinno być wykonane planowo 6-8 tygodni po ustąpieniu stanu zapalnego, raczej nie w celu potwierdzenia obecności uchyłków, lecz wykluczenia innych groźnych schorzeń, jak choroba nowotworowa czy choroby zapalne jelit. W ostrym stadium choroby uchyłkowej wskazane są badania obrazowe: tomografia komputerowa lub USG. Pozwalają one na nieinwazyjną ocenę ewentualnych powikłań choroby uchyłkowej: ropni wewnątrzbrzusznych, przedziurawienia jelita i wolnego gazu lub płynu w jamie brzusznej, niedrożności przewodu pokarmowego, przetok jelitowych. Ułatwiają też podjęcie właściwej decyzji o sposobie leczenia pacjenta.

5. Jak się leczy uchyłki?

Uchyłkowatość lub niepowikłaną chorobę uchyłkową leczy się zachowawczo poprzez zmianę nawyków żywieniowych i modyfikację trybu życia. Należy zastosować dietę bogatoresztkową: pieczywo pełnoziarniste, kasze, produkty bogate w błonnik. Wskazane jest codzienne spożywanie od 3 do 5 porcji warzyw i owoców. Należy ograniczyć jedzenie czerwonego mięsa i tłuszczów zwierzęcych, produktów wysoko przetworzonych. Istotne jest przyjmowanie ok. 2 l płynów w ciągu dobry. Wskazana jest redukcja masy ciała. Nie wolno zapominać o aktywności fizycznej – pozwala ona na utrzymanie należnej wagi. Nawet najprostsza aktywność fizyczna – spacer – wpływa korzystnie na motorykę jelit. Niepowikłane zapalenie uchyłków leczy się antybiotykami o szerokim zakresie działania, ponadto chory powinien być na ścisłej diecie (spoczynek jelitowy) i leżeć w łóżku. Stopniowo wprowadza się dietę płynną ubogoresztkową – kleiki i kisiele. Powikłania choroby uchyłkowej: ropnie wewnątrzbrzuszne, przedziurawienie jelita z zapaleniem otrzewnej, niedrożność przewodu pokarmowego, przetoki jelitowe, masywne krwotoki, wymagają leczenia chirurgicznego. W niektórych przypadkach ropni wewnątrzbrzusznych (o średnicy do 4 cm, zmian pojedynczych, bez towarzyszących objawów ostrego brzucha, bez nasilonych laboratoryjnych wykładników zapalnych) można rozważyć leczenie zachowawcze (z oceną ewolucji ropnia w badaniach obrazowych) lub – o ile są takie możliwości techniczne – wykonać drenaż ropni pod kontrolą USG lub TK. W pozostałych przypadkach konieczne jest leczenie chirurgiczne polegające na wycięciu chorego odcinka jelita i wyłonieniu odbytu brzusznego oraz ewentualnym odtworzeniu ciągłości przewodu pokarmowego na drugim etapie leczenia lub – w rzadszych przypadkach – resekcja chorego odcinka jelita i jednoczesne odtworzenie ciągłości przewodu pokarmowego.