Oprócz mięsa i przetworów mięsnych warto też zwrócić uwagę na spożycie mleka i produktów mlecznych. Wyniki badań dotyczących związku między spożywaniem produktów mlecznych a gospodarką węglowodanową są sprzeczne. Z jednej strony białka mleka mają najsilniejszy spośród białek zwierzęcych efekt stymulujący wydzielanie insuliny, co wynika głównie z obecności aminokwasów rozgałęzionych (leucyny, izoleucyny, waliny). Z drugiej strony oprócz składników białkowych, takich jak aminokwasy insulinogenne i bioaktywne peptydy, produkty mleczne zawierają również wapń, magnez, potas i węglowodany o niskim IG, z których wszystkie wydają się mieć korzystny wpływ na aspekty kontroli glikemii, wydzielanie insuliny, wrażliwość na insulinę oraz ryzyko cukrzycy typu 2. Co więcej, naturalnie występujące w tłuszczu mlecznym izomery trans kwasów tłuszczowych modulują ekspresję receptorów aktywowanych przez proliferatory peroksysomów (PPAR – peroxisome proliferator activated receptor) γ i α, co również przyczynia się do regulacji homeostazy glukozy. Fermentacja i wzbogacanie produktów mlecznych probiotykami i witaminą D mogą poprawić ich działanie glukoregulacyjne. Z tego właśnie powodu szczególną rolę w profilaktyce zaburzeń gospodarki węglowodanowej przypisuje się jogurtowi naturalnemu. Pomimo istnienia sprzecznych stanowisk naukowych wydaje się, że spożywanie 2 porcji produktów mlecznych dziennie wpływa korzystnie na zdrowie i że taka ilość powinna się znaleźć w każdej zdrowej diecie²⁶.

Spożycie produktów będących źródłem białka roślinnego

Drugim bardzo ważnym źródłem białka są produkty roślinne, do których możemy zaliczyć przede wszystkim nasiona roślin strączkowych. W badaniu obejmującym ponad 205 000 kobiet i mężczyzn obserwowano, że zamiana 5% energii pochodzącej z białka zwierzęcego na roślinne wiązała się z istotnym zmniejszeniem ryzyka cukrzycy typu 2 (o 20-25%)²⁷. W innych badaniach udowodniono, że białko roślinne jako element diety osób otyłych korzystnie wpływa na skład ciała, masę ciała oraz insulinooporność. Można przypuszczać, że produkty zawierające białko roślinne, do których zaliczamy przede wszystkim nasiona roślin strączkowych, mają również błonnik i liczne składniki bioaktywne, korzystne dla gospodarki węglowodanowej. Pozytywny wpływ białka roślinnego na homeostazę glukozy może wynikać również z tego, że dieta oparta na produktach pochodzenia roślinnego oddziałuje na ekspresję przeciwzapalnej adiponektyny, która odgrywa kluczową rolę w regulacji glukozy²⁸.

Spożycie węglowodanów

Prawidłowo zbilansowane diety, których podstawą są produkty węglowodanowe o niskim IG oraz z wysoką zawartością błonnika, przyczyniają się do lepszej kontroli glikemii oraz wrażliwości na insulinę u osób otyłych. Natomiast przewaga produktów o wysokim IG prowadzi do gwałtownego poposiłkowego wzrostu stężenia glukozy i insuliny. Szczególnie niekorzystne są diety wysokowęglowodanowe, dostarczające dużej ilości cukrów prostych i dwucukrów (głównie fruktozy i sacharozy), których duża zawartość występuje w sokach, słodzonych napojach, słodyczach oraz wyrobach cukierniczych. Nasilają one oporność tkanek na insulinę.

Dieta o niskim IG jest dietą, która nie różni się od typowej, zbilansowanej diety pod kątem zawartości białka, tłuszczów i węglowodanów. Głównym jej celem jest eliminacja produktów zawierających węglowodany, które powodują szybki poposiłkowy wzrost stężenia glukozy i insuliny. Typowy zachodni model żywienia, obfitujący w produkty powodujące dużą poposiłkową sekrecję insuliny, stwarza warunki do odkładania się tkanki tłuszczowej, a tym samym zwiększa ryzyko otyłości²⁹.

Ciekawe wyniki badań zaprezentowali He i wsp.³⁰ Otóż zaobserwowali oni, że oprócz IG diety bardzo ważny jest również odpowiedni ładunek glikemiczny, który uwzględnia ilość węglowodanów w porcji. Autorzy sugerują, że optymalny wydaje się ładunek glikemiczny 85-100/1000 kcal diety. Zapewnia on lepszą homeostazę glukozy oraz skuteczniejszą kontrolę masy ciała. Udowodniono, że dieta, która obfituje w produkty o niskim IG, jest bardziej sycąca, zmniejsza ochotę na podjadanie między posiłkami oraz znacznie ogranicza apetyt. U osób otyłych stosujących ten model żywienia zaobserwowano spadek masy ciała oraz istotną poprawę parametrów metabolicznych, w tym przede wszystkim zmniejszenie insulinooporności i normalizację stężenia glukozy. W perspektywie czasu taki sposób żywienia u osób z nadmiarem masy ciała obniżał istotnie także ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2¹⁹.

Dieta o niskim IG oznacza przede wszystkim spożywanie pełnoziarnistych produktów zbożowych, które są znaczącym źródłem błonnika pokarmowego. Dieta bogata w te produkty, wpływając na mniejsze poposiłkowe wydzielanie glukozy i insuliny oraz zwiększając wrażliwość tkanek na insulinę, zapewnia lepszą kontrolę glikemii i redukuje ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 u osób z nadmiarem masy ciała³¹. Co ciekawe, badania Malina i wsp.³¹ pokazały, że poprawa tych parametrów metabolicznych była niezależna od masy ciała, co sugeruje, że sama zmiana struktury diety u osób z nadmiarem masy ciała może być ważna w walce z powikłaniami metabolicznymi otyłości. Szczególnie korzystny wpływ na gospodarkę węglowodanową przypisuje się nierozpuszczalnej frakcji błonnika ze względu na jego pozytywne oddziaływanie na mikrobiotę jelitową, która warunkuje jego przemianę do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych. Te z kolei wykazują działanie przeciwzapalne, ponadto poprawiają tolerancję glukozy. Wyniki badań kohortowych świadczą o tym, że wysokie spożycie nierozpuszczalnych włókien pokarmowych pochodzących ze zbóż może zmniejszać oporność na insulinę i ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 o 20-30%²⁹.

Zgodnie z rekomendacjami PTD 2021¹⁷ zawartość węglowodanów w diecie osób z cukrzycą powinna wynosić ok. 45% wartości energetycznej diety. Jednakże dopuszczalne jest zwiększenie ich udziału do nawet 60%, pod warunkiem że głównym źródłem węglowodanów są produkty o niskim IG i dużym udziale błonnika. Zaleca się, aby szczególnie osoby o dużej aktywności zwiększyły w swojej diecie zawartość węglowodanów. Z kolei osoby o bardzo niskiej aktywności fizycznej, które ze względu na inne choroby współtowarzyszące nie mogą jej zwiększyć, powinny ograniczyć podaż kalorii pochodzących z węglowodanów do <45%. Zaleca się, aby głównym źródłem węglowodanów były pełnoziarniste produkty zbożowe o IG <55. U osób z cukrzycą duże znaczenie ma ograniczenie spożywania produktów będących źródłem cukrów prostych i dwucukrów, jak również cukrów dodanych w procesie produkcji. Dlatego też niezmiernie istotne jest, aby dzienne spożycie fruktozy nie przekraczało 50 g. Według PTD¹⁷ dzienne spożycie błonnika powinno wynosić ok. 25 g lub 15 g/1000 kcal diety. Aby zwiększyć jego spożycie, należy uwzględnić w codziennym jadłospisie co najmniej 2 porcje pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz 3 porcje warzyw bogatych w błonnik pokarmowy.

Spożycie tłuszczów

Zgodnie z zaleceniami PTD¹⁷ w przypadku osób z cukrzycą udział tłuszczów w diecie powinien mieścić się w zakresie 25-40%. Planując dietę, należy uwzględnić jakość tłuszczu, gdyż czynnik ten wydaje się mieć większe znaczenie niż sama ilość tłuszczu w diecie. Wpływ rodzaju tłuszczu na ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 jest obecnie przedmiotem wielu badań. Aktualne dane sugerują, że związek ten jest bardzo niejasny i nie można jednoznacznie stwierdzić zależności między rodzajem tłuszczu w diecie a ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2^32,33. Z drugiej strony rodzaj tłuszczu i jego ilość mają istotny wpływ na oporność tkanek na insulinę, co może się w dużym stopniu przekładać na ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2. Długotrwałe stosowanie diety wysokotłuszczowej zaburza szlaki sygnałowe insuliny oraz przyczynia się do rozwoju otyłości i oporności na insulinę. Spożycie tłuszczu >37% wartości energetycznej diety wiąże się ze spadkiem wrażliwości na insulinę, co jest niezależne od jakości spożywanego tłuszczu³⁴. Szczególnie negatywny wpływ na insulinowrażliwość tkanek mają nasycone kwasy tłuszczowe oraz izomery trans kwasów tłuszczowych, głównie dlatego, że oddziałują na syntezę cytokin prozapalnych oraz zmniejszenie ekspresji przeciwzapalnej adiponektyny. Także odpowiednie spożycie kwasów omega-3, które zwiększają syntezę przeciwzapalnej adiponektyny, wpływa korzystnie na wrażliwość na insulinę oraz na ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2³⁵.

Jako że otyłość bardzo często wiąże się z zaburzeniami lipidowymi, a jedną z kluczowych strategii leczenia cukrzycy jest utrzymanie optymalnego stężenia lipidów we krwi, niezmiernie istotne jest przestrzeganie rekomendacji PTD co do udziału poszczególnych rodzajów tłuszczu w diecie. Nasycone kwasy tłuszczowe, których głównym źródłem są produkty pochodzenia zwierzęcego, powinny stanowić nie więcej niż 10% wartości energetycznej diety. Udział tłuszczów jednonienasyconych powinien wynosić ok. 20%, a wielonienasyconych 6-10% wartości energetycznej diety. Zaleca się więc, aby głównym źródłem tłuszczu w diecie były tłuszcze roślinne (np. olej rzepakowy, oliwa z oliwek, olej lniany), z wyłączeniem oleju palmowego i kokosowego, które są istotnym źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych¹⁷.

Podsumowanie

Ponieważ otyłość bardzo często współistnieje z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej, zasadne jest stosowanie diety mającej na celu profilaktykę insulinooporności i cukrzycy u osób z nadmiarem masy ciała. Dlatego też zaleca się przestrzeganie rekomendacji PTD w zakresie udziału poszczególnych makroskładników w diecie. Dieta osoby z otyłością powinna być w szczególności ukierunkowana na redukcję masy ciała oraz profilaktykę zaburzeń metabolicznych. Najbardziej odpowiednia wydaje się zdrowa dieta o ujemnym bilansie energetycznym, której podstawą są węglowodany o niskim IG pochodzące z pełnoziarnistych produktów zbożowych. Ważne jest także unikanie produktów będących źródłem cukrów prostych i dwucukrów, do których można zaliczyć cukier, miód, soki owocowe, napoje gazowane i słodycze. Dieta powinna dostarczać pełnowartościowego białka zwierzęcego, pochodzącego z produktów mlecznych, ryb, jaj oraz mięsa drobiowego. Zasadna jest również częściowa zamiana białka zwierzęcego na białko roślinne poprzez włączenie do diety nasion roślin strączkowych. Limitowany zaś powinien być udział mięsa czerwonego, zwłaszcza przetworzonego. Ze względu na negatywny wpływ nasyconych kwasów tłuszczowych oraz izomerów trans kwasów tłuszczowych rekomenduje się, aby głównym źródłem tłuszczu w diecie były oleje roślinne oraz tłuste ryby morskie³⁶.