Filipiny
Na sytuację dramatycznie wpłynął fakt podpisania przez prezydenta ustawy o odpowiedzialnym rodzicielstwie i zdrowiu reprodukcyjnym (The Responsible Parenthood and Reproductive Health Act) w 2012 roku. Odmawiający skonsultowania pacjenta, który przyszedł w celu otrzymania antykoncepcji, sterylizacji lub sztucznego rozrodu, może zostać ukarany karą pozbawienia wolności od jednego do sześciu miesięcy lub karą grzywny w wysokości 100 tys. pesos lub obiema karami jednocześnie. Przepisy precyzują warunki i okoliczności świadomego sprzeciwu sumienia. Kto chce z niego korzystać, musi umieścić o tym informację:
- pisemną, czytelnymi dla pacjentów czcionkami,
- w widocznym miejscu przy wejściu do zakładu opieki zdrowotnej,
- z wyliczeniem procedur, względem których chce korzystać z klauzuli.
Ponadto, musi wskazywać innego świadczeniodawcę, do którego powinna udać się pacjentka.
Przed uchwaleniem ustawy na Filipinach była duża swoboda w zakresie klauzuli sumienia. Lekarze korzystający z niej wprawdzie byli w mniejszości, ale w 2004 roku było ich co najmniej 5 proc.
Meksyk
Istnieje duży rozdźwięk między prawem, z trudem i w wąskim zakresie normującym klauzulę sumienia, a praktyką, gdzie klauzula jest w dość swobodnym użyciu (w kwestiach innych niż aborcja). Przepis dotyczący sprzeciwu sumienia w sprawie aborcji został na nowo zapisany w prawie zdrowotnym miasta Meksyk z 2004 roku, a po kolejnych zmianach dwa lata później doprecyzowany, co umożliwiło rozciągnięcie klauzuli na prywatnego świadczeniodawcę jako instytucję, a publiczne szpitale zobowiązało do zapewnienia, że na ich terenie może odbyć się aborcja (nie mogą sprzeciwić się wszyscy lekarze). Prawo zdrowotne stanu Jalisco jako jedyne ma zapis o prawie do klauzuli sumienia w odniesieniu do jakichkolwiek świadczeń, włącznie z kwestią udziału w badaniach naukowych. Utarło się, że lekarz nie musi pisemnie powiadamiać o zamiarze korzystania z klauzuli, ale powinien o tym powiedzieć przełożonemu.
Podobieństwa i różnice (tab. 1).
Tabela 1. Porównanie konstrukcji klauzuli sumienia w Polsce i czterech innych krajach świata (opracowanie własne)
Dylemat klauzuli sumienia, choć najczęściej rozgrywający się w obszarze ginekologii i położnictwa, rozciąga się na innych lekarzy i zawody związane z ochroną zdrowia. Mimo znacznej presji polityczno-społecznej, silne stanowisko Naczelnej Rady Lekarskiej umożliwia realizowanie klauzuli sumienia wśród lekarzy w Wielkiej Brytanii. Jest to asumpt do zastanowienia się, jaka jest rola naszej Rady Lekarskiej: czy jest gotowa podjąć się podobnej roli, gdyż nie ma właściwie alternatywy dla ochrony sumienia lekarzy jako całego środowiska.
W Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i na Filipinach podnoszona była kwestia pisemnego powiadamiania o zamiarze korzystania z klauzuli. O ile w Europie dotyczy to powiadamiania przełożonych, o tyle na Filipinach prawdopodobnie zostaną przyjęte przepisy, które skłonią lekarzy do zamieszczania informacji dla pacjentów przy wejściu do zakładu opieki zdrowotnej o procedurach, których lekarz będzie odmawiał. W Polsce wprawdzie również istnieje obowiązek powiadamiania przełożonego na piśmie, jednak nie jest praktykowane informowanie uprzednie, zaraz po rozmowie kwalifikacyjnej do pracy. Tymczasem może się to okazać – przy całym napięciu, jakie narasta wokół kwestii bioetycznych – rozwiązaniem lepszym niż czekanie na konflikt z rozczarowanym pacjentem, który pójdzie złożyć skargę pracodawcy.
Wymogiem bez precedensu jest zaprowadzenie w Hiszpanii obowiązku imiennego wpisywania się na listę tych, którzy chcą korzystać z klauzuli. Daje do myślenia fakt, iż obecnie Hiszpanie zadeklarowani na liście przeżywają trudności zawodowe, od dyskryminacji aż po niemożliwość pracy w publicznej ochronie zdrowia w Andaluzji. Wiedząc o tym, należałoby zablokować w Polsce ewentualne dążenia do tworzenia takich rejestrów.
Trudności w interpretacji nowej filipińskiej ustawy pokazują z kolei, że praktyka klauzuli sumienia w dużym stopniu zależy nie tyle od samego zapisu prawnego, co od interpretacji. Podobnie w Meksyku: w prawie klauzula jest mało doprecyzowana, a jej stosowanie jest względnie akceptowane społecznie.