Dr n. med. Iwona Korzeniewska-Rybicka

Replikację HIV udało się zablokować już trzy lata po jego identyfikacji

W 1970 roku obalono jeden z zasadniczych dogmatów biologii molekularnej, że przekazywanie informacji genetycznej następuje wyłącznie przez transkrypcję DNA → RNA i następnie translację RNA → białka. Amerykanie Howard M. Temin (1934-1994) z University of Wisconsin i David Baltimore (ur. 1938) wówczas z Salk Institute for Biological Studies, nagrodzeni w 1975 roku za to odkrycie Nagrodą Nobla, stwierdzili, że niektóre zwierzęce wirusy RNA mają RNA-zależną polimerazę DNA, czyli odwrotną transkryptazę, powodującą przepisanie informacji genetycznej RNA → DNA. Trzynaście lat później odkryto wirusa, który pierwotnie zespół Francuza Luca Montagniera (ur. 1932, laureat Nagrody Nobla w 2008 roku) nazwał wirusem związanym z limfadenopatią (lymphadenopathy-associated virus – LAV), a zespół Amerykanina Roberta Gallo (ur. 1937) – ludzkim wirusem limfotropowym typu III (human T-lymphotropic virus type III – HTLV-III). Następnie w 1985 roku zmieniono te nazwy na wspólną – ludzki wirus niedoboru odporności (human immunodeficiency virus – HIV).

Ryc. 1. Luc Montagnier – światowej sławy francuski wirusolog.

Według oficjalnych enuncjacji epidemia AIDS (przypadki zapalenia płuc o etiologii Pneumocystis carinii, obecnie P. jirovecii i przypadki mięsaka Kaposiego) rozpoczęła się w 1981 roku wśród homoseksualistów w Los Angeles, choć uważa się obecnie, że ta pierwotnie zoonoza zaczęła występować wśród ludzi od lat 20. XX wieku.

Ryc. 2. Robert Gallo – kolejne ważne nazwisko w walce z HIV.

Pierwotnie epidemię nazywano brakiem odporności wśród homoseksualistów (gay-related immune deficiency – GRID), ale już w sierpniu 1982 roku amerykańskie Centres for Disease Control and Prevention nadały jej ostateczną nazwę zespołu nabytego braku odporności (acquired immunodeficiency syndrome – AIDS). Na początku 1985 roku wiadomo było, że przyczyną AIDS jest zakażenie HIV.

Już w 1987 roku do leczenia HIV/AIDS wprowadzono pierwszy lek blokujący odwrotną transkryptazę – zydowudynę. Kolejnym przełomem było wprowadzenie od 1996 roku politerapii, czyli wysoko aktywnej terapii antyretrowirusowej (highly active antiretroviral therapy – HAART). Doprowadziło to do osiągnięcia drastycznego zmniejszenia replikacji HIV, a co za tym idzie – redukcji wiremii do nieoznaczalnego poziomu i odbudowy układu odpornościowego u zakażonych wirusem, czego miarą jest prawidłowa liczba limfocytów T-CD4+ w surowicy.

Azydotymidyna (AZT) – prapoczątki

3’-azydo-2’,3’-dideoksytymidyna, czyli w skrócie azydotymidyna (AZT), została zsyntetyzowana przez Jerome’a Horwitza i wsp. z Ann Karmanos Cancer Institute Wayne State University School of Medicine w Detroit, w Michigan w 1964 roku. Projekt był sponsorowany przez grant amerykańskiego National Cancer Institute (NCI) i powstał ze względu na rozwiniętą latach 60. XX wieku teorię, że przyczyną nowotworów są środowiskowe retrowirusy. Jednak rozwój związku został przerwany po stwierdzeniu, że nie ma on skuteczności przeciwnowotworowej u myszy.

Come back nastąpił w 1974 roku, kiedy Wolfram Ostertag z Instytutu Maxa Plancka w Monachium wykazał, że AZT ma swoiste działanie przeciwwirusowe w stosunku do retrowirusa białaczki mysiej, szczepu FV (Friend virus).

Eksperci z Burroughs Wellcome

Początkowo traktowany jako drugoplanowy program badawczo-rozwojowy leków przeciwwirusowych stał się priorytetowy w firmie Wellcome Research Institute po odkryciu acyklowiru w 1977 roku i wprowadzeniu go do leczenia zakażeń herpetycznych w pierwszej połowie lat 80. (patrz poprzedni odcinek serii: „Acyklowir – przełom sprzed 40 lat”. MT 2015: 1:78-80). Świetnie przygotowany interdyscyplinarny zespół badaczy, który stworzyła Gertruda B. Elion, postawił sobie za zadanie poszukiwanie innych przełomowych leków przeciwwirusowych.

W 1984, czyli rok po przejściu Elion na emeryturę, w Wellcome zaczęto testowanie azydotymidyny przeciw HIV (który jeszcze wówczas nie nosił swojej ostatecznej nazwy – patrz powyżej).

Eksperci z National Cancer Institute

Leczenie AIDS stawało się w tym czasie pilną potrzebą. Kiedy w 1984 roku rozpoczęto prace nad potencjalnymi lekami przeciw HIV w amerykańskim instytucie badawczym National Cancer Institute, dr Samuel Broder – jeden z dyrektorów instytutu, skutecznie zachęcił firmy farmaceutyczne do udziału w badaniach przesiewowych. Jedną z próbek dostarczonych przez brytyjską firmę Burroughs Wellcome było właśnie AZT. 

W lutym 1985 roku w NCI wykazano in vitro, że azydotymidyna (AZT, później nazwana zydowudyną – ZDV) hamuje namnażanie się różnych szczepów HTLV-III/LAV, nie uszkadzając normalnych komórek.