Jestem ortopedą w szpitalu klinicznym. Po raz kolejny zwrócono się do mnie, abym był biegłym ad hoc. Po raz kolejny odmówiłem. Ale teraz spotkałem się z zarzutem, że nie mam takiego prawa. Że mam obowiązek napisać stosowną opinię. Kto ma rację? Ale jeśli ja mam rację, na jakiej podstawie prawnej mogę odmówić? A gdybym w przyszłości chciał być biegłym z urzędu, jakie warunki musiałbym spełnić? Czy przy jednorazowej opinii też są jakieś konkretne wymagania, którymi lekarz musi się wykazać?

Prawo do odmowy wydania opinii. W myśl art. 280 Kodeksu postępowania cywilnego „osoba wyznaczona na biegłego może nie przyjąć nałożonego na nią obowiązku z przyczyn, jakie uprawniają świadka do odmowy zeznań lub z powodu przeszkody, która uniemożliwia jej wydanie opinii”. Kodeks postępowania cywilnego statuuje więc wprost dwa przypadki, w których osoba wyznaczona do wydania opinii w charakterze biegłego może odmówić jej wydania. Jednocześnie nieuzasadniona odmowa wydania opinii wiąże się z możliwością nałożenia przez sąd grzywny na biegłego.

Katalog osób uprawnionych do odmowy złożenia zeznań, a zatem analogicznie uprawnionych do odmowy wydania opinii, obejmuje osoby związane ze stroną postępowania więzami rodzinnymi, np. małżonek strony, rodzice, dzieci, rodzeństwo, a także osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia (adoptowane dzieci strony). Podkreślić należy, iż uprawnienie to nie wygasa wraz z rozwiązaniem małżeństwa lub przysposobienia – trwa ono również w stosunku do byłego małżonka, tzn. można odmówić sporządzenia opinii w sprawie, w której stroną jest były małżonek osoby powołanej na biegłego.

Druga grupa przesłanek uzasadniających odmowę sporządzenia opinii to „przeszkody uniemożliwiające wydanie opinii”. W przeciwieństwie do pierwszej grupy, w tym przypadku nie istnieje określony prawem katalog powodów, które uzasadniają zwolnienie się z tego obowiązku. Osoba wyznaczona na biegłego będzie zatem musiała samodzielnie ocenić, czy przyczyna, jaką powołuje, składając oświadczenie o zwolnieniu się z obowiązku wydania opinii, jest wystarczająca. Do uzasadnionych przyczyn należeć mogą okoliczności o charakterze osobistym, dotyczące biegłego (np. długotrwała choroba), technicznym (np. brak odpowiedniego do przeprowadzenia badań sprzętu) lub związane z konkretną sprawą (np. źle zebrany materiał dowodowy, niezawierający wystarczających do sporządzenia opinii informacji lub udostępnienie biegłemu zbyt małej próbki materiału badawczego).

Należy jednocześnie zwrócić uwagę, że sąd powołuje biegłego „w wypadkach wymagających wiadomości specjalnych” – wymogiem, jaki musi spełnić osoba powoływana do wydania opinii w charakterze biegłego, jest wykazywanie się określonym poziomem wiedzy, pozwalającym na uznanie jej za specjalistę w danej dziedzinie, oceniane przez sąd.

Uzasadniona jest zatem odmowa sporządzenia opinii w postępowaniu cywilnym, jeżeli:

• osoba powołana na biegłego jest związana osobiście ze stroną toczącego się postępowania,
• osoba powołana na biegłego nie ma wiadomości specjalnych niezbędnych do sporządzenia opinii,
• wystąpiły przeszkody uniemożliwiające wydanie opinii.

Zwolnienie biegłego z obowiązku sporządzenia opinii w postępowaniu karnym podlega odrębnym regułom, usankcjonowanym w Kodeksie postępowania karnego. Biegłymi nie mogą być m.in. obrońcy oskarżonego, osoby, którym przysługuje prawo odmowy składania zeznań, osoby wyłączone z mocy prawa od orzekania w sprawie oraz świadkowie czynu i osoby powołane w sprawie jako świadkowie. Warto podkreślić, iż na gruncie postępowania karnego wyłączenie od bycia biegłym jest we wskazanych przypadkach obligatoryjne, tzn. po udowodnieniu istnienia jednej ze wskazanych wyżej przesłanek sąd ma obowiązek powołania innej osoby na biegłego w danej sprawie.

Wymagania, jakie musi spełniać osoba powołana na biegłego sądowego. Trochę inaczej sprawa wygląda w przypadku osób wpisanych na listę biegłych sądowych przy konkretnym sądzie okręgowym i sprawujących tę funkcję nie tyle w charakterze wyjątkowym, ale „zawodowo” trudniących się wydawaniem opinii w prowadzonych postępowaniach sądowych, tzw. biegli z urzędu lub biegli sądowi wpisani na listę biegłych sądowych przy konkretnym sądzie okręgowym.

Biegły sądowy musi przede wszystkim posiadać teoretyczne i praktyczne wiadomości specjalne w danej gałęzi nauki, techniki, sztuki lub rzemiosła. Dodatkowo wymagane jest, aby korzystał z pełni praw cywilnych i obywatelskich, tzn. nie został ich pozbawiony prawomocnym wyrokiem sądu, ukończył 25 lat oraz dawał rękojmię należytego wykonywania obowiązków biegłego, tzn. „nie nasuwa jakichkolwiek podejrzeń, co do stronniczości, nierzetelności czy braku obiektywizmu”. Biegły powinien także wyrazić zgodę na wpisanie go na listę biegłych sądowych.