Prof. dr hab. med. Józef Opara

Od dawna przypuszczano, że aktywność fizyczna i umysłowa wywierają wpływ na zachorowalność i przebieg AD, jednak brakowało na to dowodów naukowych. W ostatnich latach ukazało się szereg doniesień na temat prewencji pierwotnej AD, możemy je rozciągnąć także na prewencję wtórną.

Największe badanie prospektywne przeprowadził Abbott. Wraz ze współpracownikami z Uniwersytetu Virginia zbadał trzykrotnie w latach 1991-1999 łącznie 2257 fizycznie sprawnych mężczyzn w wieku 71-93 lat. Na początku wyliczano średnią odległość pokonywaną pieszo w ciągu dnia. Funkcje poznawcze oceniano na początku, po trzech i po sześciu latach. Otępienie rozpoznano u 158 osób, co daje zachorowalność rzędu 15,6/1000 populacji/rok. Mężczyźni, którzy pokonywali dziennie dystans ćwierć mili (= ok. 0,4 km/dzień), mieli średnio ryzyko otępienia 1,8 razy większe niż osoby, które pokonywały dystans dwóch mil (= ok. 3,2 km/dzień). Podobne ryzyko stwierdzono w stosunku do otępienia alzheimerowskiego.

Cotman i wsp. (2002) znaleźli doniesienia z prac doświadczalnych na zwierzętach, z których wynika, że ćwiczenia fizyczne poprawiają plastyczność mózgu i podwyższają poziom BDNF (Brain-Derived Neurotrophic Factor), czynnika neurotroficznego zależnego od mózgu.

Duże badanie retrospektywne przeprowadzili Friedland i wsp. (2001) z Case Western Reserve University School of Medicine w Cleveland. Badacze przeanalizowali historię życia 193 osób w wieku 70 lat, chorych na AD, i 358 zdrowych osób w podobnym wieku. Najpierw pytali, w jaki sposób spędzali oni w młodości (między 20. a 60. r.ż.) wolny czas. Potem podzielili odpowiedzi na trzy grupy:

1. wypoczynek bierny (oglądanie telewizji, rozmowa przez telefon, słuchanie muzyki),

2. rozrywki umysłowe (czytanie książek, rozwiązywanie krzyżówek i rebusów, gra na instrumentach, szydełkowanie czy ciesielka),

3. aktywność fizyczna (sporty, jazda na rowerze, spacery).

Okazało się, że cierpiący na AD byli mniej aktywni w każdej z wymienionych dziedzin poza oglądaniem telewizji. Najbardziej ochronny wpływ miały rozrywki umysłowe. Wśród ich zwolenników ryzyko zachorowania było dwa i pół razy niższe niż w populacji ogólnej. I to niezależnie od wykonywanej pracy i zdobytego wykształcenia. Wyniki przeprowadzonych badań pozwoliły na wyciągnięcie wniosku, że intelektualnie wymagające hobby nie chroni przed zachorowaniem, ale może opóźnić rozwój choroby, i to nawet o wiele lat. Znaczenie dla późniejszej sprawności intelektualnej mają nie tylko zdobyte wykształcenie czy wykonywany zawód, ale także hobby. Mózg zachowuje się tak samo jak inne narządy. Aktywność fizyczna wzmacnia kości i stawy, a gimnastyka mózgu chroni go przed chorobą.

Badania kanadyjskie przeprowadzone przez zespół pod kierunkiem Danielle Laurin (2001) polegały na pięcioletniej obserwacji 4615 osób, które w momencie rozpoczęcia badań przekroczyły 65. r.ż. i nie wykazywały zaburzeń poznawczych. Po upływie pięciu lat 3894 osoby pozostawały bez zaburzeń poznawczych, u 436 zdiagnozowano łagodne zaburzenia, zaś u 285 rozpoznano otępienie. Podwyższone ryzyko wystąpienia łagodnych zaburzeń poznawczych, AD i otępienia na innym tle korelowało z brakiem aktywności fizycznej, wiekiem, płcią i wykształceniem. Wysoki poziom aktywności fizycznej redukował ryzyko wystąpienia AD o połowę.

W badaniach Scarmeasa i wsp. (2001) przeprowadzonych wśród 1772 mieszkańców północnego Manhattanu w wieku powyżej 65 lat, wyjściowo bez otępienia, po upływie średnio trzech lat (maksymalnie siedem lat) otępienie stwierdzono u 207. Ryzyko otępienia okazało się mniejsze u bardziej aktywnych fizycznie. Było to pierwsze doniesienie z cyklu badań przeprowadzonych w ramach projektu The Northern Manhattan Study.

Kristine Yaffe wraz ze wsp. (2001) z San Francisco obserwowała przez okres od sześciu do ośmiu lat 5925 białych kobiet w wieku 65 lat i więcej, niewykazujących na początku badań obniżenia funkcji poznawczych, wydolnych fizycznie. Aktywność fizyczną badano, korzystając z pojęcia tzw. bloków (1 blok = 160 m) przechodzonych pieszo w ciągu tygodnia i licząc kalorie wydatkowane tygodniowo na rekreację, „bloki” i chodzenie po schodach. Poziom funkcji poznawczych określano za pomocą zmodyfikowanej skali Mini-Mental State Examination (MMSE). Okazało się, że kobiety z większą aktywnością fizyczną były mniej zagrożone obniżeniem funkcji poznawczych niż osoby mniej aktywne (odpowiednio 18 proc., 22 proc. i 24 proc., p < 0,001). Podobne były wyniki badania MMSE w odniesieniu do wydatkowanych kalorii.

Lytle i wsp. z Pitsburga (2004) w ramach projektu MoVIES w próbce społeczności wiejskiej liczącej 1146 osób powyżej 65 lat oceniali aktywność fizyczną i funkcje poznawcze. W ocenie aktywności fizycznej wyróżnili trzy grupy badanych: ćwiczących co najmniej 30 minut trzy razy w tygodniu, ćwiczących rzadziej niż trzy razy w tygodniu po 30 minut i niećwiczących w ogóle. Do oceny funkcji poznawczych zastosowano MMSE. Wyliczenia statystyczne wykazały znaczne zwiększenie ryzyka obniżenia funkcji poznawczych po dwuletniej obserwacji u osób niećwiczących.

Zebrane przez Scalco i Reekuma (2006) dane z baz medycznych, z których tylko część spełniała wymogi Evidence-Based Medicine (EBM), pokazały, że aktywność fizyczna może mieć działanie neuroprotekcyjne dla mózgu poprzez różne mechanizmy:

• obniżenie ryzyka choroby niedokrwiennej serca i mózgu,
• poprawę krążenia mózgowego,
• zmniejszenie ryzyka zachorowania na cukrzycę.

Długoterminowa aktywność fizyczna, włączając w nią spacery, korelowała z lepszymi funkcjami poznawczymi w badaniach przeprowadzonych przez Weuve i wsp. (2004) u 18 766 kobiet w wieku od 70 do 81 lat przebywających w domach opieki społecznej.

W odstępie dwóch lat przeprowadzili oni telefonicznie sześć wywiadów. Stwierdzili o 20 proc. niższe ryzyko wystąpienia zaburzeń poznawczych u kobiet z większą aktywnością fizyczną.

U kobiet przechodzących pieszo co najmniej 1,5 godziny w tygodniu średni współczynnik ryzyka wyniósł od 0,06 do 0,07 w porównaniu z chodzącymi mniej niż 40 min w tygodniu.