Udar mózgu to naczyniopochodne uszkodzenie mózgowia, w którym objawy pojawiają się nagle, trwają ponad 24 godz. (oprócz przypadków skutecznie leczonych trombolitycznie lub trombektomią), a ich charakter zależy od lokalizacji uszkodzenia i ma bezpośredni związek z zakresem unaczynienia zajętego naczynia (m.in. zaburzenia mowy, niedowłady, zaburzenia czucia, uszkodzenie nerwów czaszkowych, zaburzenia równowagi, niezborność).

Udar mózgu stanowi drugą co do częstości przyczynę zgonów oraz jest głównym powodem niesprawności osób dorosłych w krajach rozwiniętych. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) na udar mózgu rocznie zapada ok. 17 mln osób, przy czym ok. 5,5 mln umiera. W Polsce zapadalność wynosi ok. 90 tys./rok.

Najczęściej mamy do czynienia z udarem niedokrwiennym mózgu (ok. 85% przypadków), którego główną przyczyną jest zator lub zakrzep skutkujący niedrożnością tętnicy i upośledzeniem krążenia w zakresie jej unaczynienia. Ponadto wyróżniamy udary krwotoczne, udary żylne i krwotoki podpajęczynówkowe (SAH – subarachnoid aneurysm haemorrhage).

Udary na przełomie XX i XXI w. – diagnostyka i leczenie

Jeszcze w latach 90. ubiegłego stulecia niewiele wiedziano o patofizjologii udaru mózgu, w związku z tym prowadzono nieprawidłowe leczenie, co skutkowało ponad 50% śmiertelnością szpitalną. Chorym z udarem niedokrwiennym mózgu podawano leki rozszerzające naczynia mózgowe (papaweryna, eufilina itp.), stosowano wziewnie tlen oraz ostrą terapię odwadniającą mózg, obniżano podwyższone ciśnienie tętnicze w czasie ostrej fazy udaru, podawano 40% roztwory glukozy, co miało chronić tkankę nerwową mózgowia przed deficytem energetycznym. Obecnie wiadomo, że wszystkie te działania były nie tylko bezskuteczne, ale także pogarszały stan kliniczny chorych po udarze.

W Polsce sytuacja zaczęła się zmieniać po 1997 r., kiedy to na kanwie Deklaracji Helsingborskiej z 1995 r. utworzono Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu. Pojawiły się oddziały udarowe, w których pracowały zespoły składające się z lekarzy (neurolodzy, internista, neuroradiolog, dostęp do konsultującego neurochirurga oraz kardiologa), pielęgniarek i dodatkowego personelu (fizjoterapeuci, logopeda, psycholog, pracownik socjalny), przeszkolonego w postępowaniu z pacjentem w ostrej fazie udaru mózgu i działającego całodobowo. Zaczęto podchodzić kompleksowo do takiego chorego i traktować go holistycznie. Stopniowo pojawiały się nowe metody diagnostyczne i terapeutyczne. Wszystko to sprawiło, że śmiertelność w Polsce z powodu tego uszkodzenia znacznie zmalała: z 50% w XX w. do ok. 20% aktualnie.