Witamina B₁₂ charakteryzuje się obecnością kobaltu w swojej strukturze chemicznej, stąd inna jej nazwa – kobalamina. Jest niezbędna do prawidłowego przebiegu wielu procesów w organizmie, takich jak m.in.: erytropoeza w szpiku kostnym, synteza DNA (synteza tyminy), przemiana kwasu foliowego do biologicznie aktywnego tetrahydrofolianu, przekształcanie homocysteiny w metioninę, metabolizm tłuszczów. Jest odpowiedzialna za prawidłowy rozwój komórek nerwowych, gdyż wspiera proces syntezy fosfatydylocholiny, będącej składnikiem fosfolipidów otoczki mielinowej włókien nerwowych. Witamina B₁₂ wpływa również na układ odpornościowy: jest zaangażowana w produkcję przeciwciał, cytokin, proliferację oraz różnicowanie limfocytów, a także umożliwia utrzymanie prawidłowej odpowiedzi immunologicznej Th1-zależnej. Ma ona wpływ na odporność wrodzoną oraz nabytą.

Ponadto witamina B₁₂ i jej prawidłowe stężenie wpływa korzystnie na procesy psychiczne (pamięć, zdolność koncentracji i uczenia się), dobry nastrój, redukuje uczucie zmęczenia, wpływa na wzrost i strukturę kości. Niedobór kobalaminy skutkuje zwiększeniem stężenia homocysteiny oraz kwasu metylomalonowego, co sprzyja powstawaniu osteoklastów.

Niektóre osoby, szczególnie narażone na niedobór B₁₂ (m.in. niejedzące mięsa oraz przyjmujące pewne leki), wymagają jej suplementacji.

Medical Tribune: Co wpływa na niedobory witaminy B₁₂?

Dr Joanna Gastoł: Są trzy główne przyczyny niedoboru witaminy B₁₂ w organizmie człowieka. Jako pierwsze wymienia się powody autoimmunologiczne, gdzie – tak jak przy niedokrwistości złośliwej – dochodzi do powstawania przeciwciał skierowanych przeciwko czynnikowi wewnętrznemu, który wpływa na wchłanianie tej witaminy. Jako drugą przyczynę wyróżnia się zaburzenia jej wchłaniania, co ma miejsce przy zażywaniu ze względów medycznych leków takich jak np. metformina, inhibitory pompy protonowej, inhibitory receptora histaminy H2, lewodopa, tabletki antykoncepcyjne, antybiotyki, kwas acetylosalicylowy, ale także stosowanie używek (alkohol, nikotynizm). Trzecim powodem niedoboru witaminy B₁₂ jest jej deficyt w diecie – dostarczamy ją organizmowi wyłącznie w pożywieniu. A więc osoby, które stosują diety eliminacyjne, np. niejedzące mięsa (wegetarianie, weganie), są szczególnie narażone na jej niedobór. Dieta bezmięsna łączy się ze wskazaniami do suplementacji witaminy B₁₂.

MT: Czy niejedzenie mięsa, nabiału, pieczywa jest zdrowe? Czy są dane mówiące o tym, jak długo można stosować taką eliminacyjną dietę?

J.G.: Żyjemy w trochę dziwnych czasach, bo z jednej strony mamy obfitość jedzenia, a z drugiej, mimo tej dostępności, coraz więcej osób cierpi na niedożywienie, które przejawia się właśnie w niedoborach witaminowych lub różnych składników mineralnych. Mówi się, że dieta jest warunkiem naszego zdrowia. W internecie, z którego korzysta niemal każdy, znajduje się mnóstwo różnych informacji, źródeł, propozycji cudownych diet, po których pacjent poczuje się super. Ludzie szukają takich danych na własną rękę. Prawda jest taka, że nie powinniśmy bez konsultacji z lekarzem lub z dietetykiem samodzielnie na stałe eliminować jakiegokolwiek produktu z naszej diety. Wszelkie dolegliwości, które odczuwamy po spożyciu danych pokarmów, należy omówić z lekarzem, a następnie powinna być zlecona odpowiednia diagnostyka. Właśnie dlatego, żeby się niechcący nie wyjaławiać oraz nie pozbawiać witamin z mikroelementami, które dostarczamy do naszego organizmu wraz z pożywieniem.

Jeśli chodzi o wegetarian i wegan, to dietę motywują u nich względy etyczne – współczucie dla zwierząt, dla planety, a nie zdrowotne, i trzeba to uszanować. Natomiast należy mieć przy tym na uwadze, że suplementacja jest wtedy konieczna, ponieważ źródłem witaminy B₁₂ jest przede wszystkim mięso czerwone oraz skorupiaki, ryby, owoce morza, mleko, jaja, nabiał. Jeżeli tych produktów się pozbawiamy, to niestety jesteśmy narażeni na niedobór tej witaminy.

Temat nie jest prosty, bo z jednej strony mówi się, że spożywanie czerwonego mięsa może się wiązać np. z większą zapadalnością na nowotwory jelita grubego, a z drugiej strony rezygnować z tego mięsa całkowicie nie można. Ja za wzór stawiam pacjentom jako najzdrowszą dietę śródziemnomorską, która nie eliminuje mięsa czerwonego, ale nie pojawia się ono w niej na talerzu codziennie. Nie ma potrzeby jeść codziennie na każdy posiłek produktów bazujących na mięsie, ale nie należy też rezygnować z niego całkowicie. Tak mówią zalecenia prozdrowotne.

MT: Czy osoby starsze powinny nie jeść mięsa, nabiału, pieczywa z uwagi na cukrzycę i wiele chorób związanych z wiekiem (np. nadciśnienie, kłopoty z krążeniem)? Jak to wpływa na ich organizm?

J.G.: Omawiając zalecenia dietetyczne pod kątem konkretnej jednostki chorobowej (np. cukrzycy), mamy ścisłe wskazania w kontekście jakości oraz ilości przyjmowanego pożywienia. Dieta zalecana osobom z cukrzycą nie jest dietą eliminacyjną. Zaleca się w niej przede wszystkim zróżnicowanie i zbilansowanie posiłków. Oznacza to, że jeżeli wyróżnimy makroskładniki diety, takie jak węglowodany, białka i tłuszcze, to energia spożyta z węglowodanów powinna stanowić 45% całkowitej energii pozyskanej z jedzenia. Optymalnie byłoby, żeby te węglowodany pochodziły z produktów o niskim indeksie glikemicznym, z dużym udziałem błonnika (kasze, ryż, makaron pełnoziarnisty). Ilość białka w diecie powinna być ustalana indywidualnie pod kątem osób z problemem otyłości lub niewydolnością nerek, ale przeciętne spożycie energii pochodzącej z białka powinno być na poziomie 15-20% całkowitego spożycia, co daje 1-1,5 g białka na 1 kg masy ciała na dzień. Spożycie tłuszczów powinno się wahać pomiędzy 25-40% wartości energetycznej diety. Jeśli chodzi o tłuszcze, to mówi się, że ważniejsza niż ilość jest ich jakość. Zwracamy uwagę, żeby były one raczej pochodzenia roślinnego: jedno- i wielonienasycone, a ograniczamy tłuszcze nasycone. Talerz diabetyka o średnicy ok. 20 cm zawiera: ½ zajmują warzywa tzw. nieskrobiowe (nie korzeniowe, nie strączkowe), czyli np. sałata, pomidory, ogórki, papryka; ¼ zajmą źródła białka i ¼ produkty zbożowe.

MT: Jak często obserwowany jest niedobór witaminy B₁₂ i jakie są jego najczęstsze przyczyny u pacjentów z cukrzycą?

J.G.: Niedobór witaminy B₁₂ wzrasta z wiekiem. Mówi się, że ok. 5% osób >65 r.ż. może mieć jej niedobór, a już >75 r.ż. – aż 10%. Sytuacja jest odmienna, jeżeli chodzi o osoby przebywające w domu i porównujemy je z pensjonariuszami instytucji opiekuńczych – one są częściej narażone na niedobór witaminy B₁₂. Cierpi na niego mniej więcej 30-40% pacjentów zakładów opieki leczniczej.

W przypadku chorych z cukrzycą jako przyczyna niedoboru kobalaminy najczęściej wymieniana jest terapia metforminą, która – pamiętajmy, bo to ważne − jest wciąż lekiem pierwszego wyboru u pacjentów z cukrzycą typu 2. Jeżeli chodzi o chorych z cukrzycą typu 1, to wśród nich jest również spory odsetek osób z niedoborem witaminy B₁₂, spowodowanym autoimmunologicznym zapaleniem żołądka, dodatkowej (oprócz cukrzycy) choroby autoimmunologicznej.

MT: W jaki sposób metformina wpływa na absorpcję witaminy B₁₂?

J.G.: Aby zrozumieć ten problem, przybliżę proces jej wchłaniania w organizmie człowieka.