Podczas gdy cały czas podstawowym oczekiwaniem pacjentów jest to, że lekarze zawsze będą stawiać ich rzeczywiste dobro na pierwszym miejscu, realia współczesnego świata i niezwykłe tempo nieustannie rozwijających się nauk medycznych doprowadziły do zauważalnego odejścia od ideałów zawartych w przysiędze Hipokratesa. W cyklu artykułów „Altruizm to nie wszystko” przybliżymy Czytelnikom problematykę związaną z profesjonalizmem medycznym, który w ciągu ostatnich lat przekształcił się z abstrakcyjnego i słabo określonego konceptu w mierzalny i niezmiernie istotny element praktyki lekarskiej.

CELE ARTYKUŁU

Po przeczytaniu artykułu Czytelnik powinien umieć:

• omówić złożoność współczesnej problematyki związanej z profesjonalizmem medycznym

• wskazać cechy charakteryzujące profesjonalizm i profesję

• wymienić podstawowe kompetencje, jakich oczekuje się od współczesnego lekarza

• omówić ciągłość rozwoju postaw profesjonalnych i potrzebę ich implementacji od początku studiów medycznych

• określić swój własny typ profesjonalizmu i ustalić hierarchię jego elementów składowych

• wskazać związki pomiędzy profesjonalizmem a życiem prywatnym

Aby przystąpić do omawiania problematyki związanej z profesjonalizmem, musimy zacząć od zdefiniowania tego terminu, czyli ustalić, o czym właściwie mamy mówić. Profesjonalizm to jedno z pojęć, do których doskonale pasuje powiedzenie: „I know it when I see it”, czyli „Wiem, co to jest, kiedy to widzę”, bo chociaż często mówimy o zachowaniach nieprofesjonalnych lub też nazywamy kogoś prawdziwym profesjonalistą, trudno jest nam podać definicję profesjonalizmu i wymienić jego elementy składowe. Niewątpliwie jednak wymaganiem współczesnej medycyny jest ciągłe nauczanie profesjonalizmu i efektywne sprawdzanie jego rozwoju, a aby czegoś uczyć i z czegoś egzaminować, trzeba to najpierw dokładnie określić i opisać.

Wszyscy specjaliści zgodnie przyznają, że nie ma jednej uniwersalnej definicji profesjonalizmu, a słowa „profesja”, „profesjonalizm”, „profesjonalny” mają różne znaczenie dla różnych ludzi w zależności od ich wieku, miejsca zamieszkania czy też przynależności kulturowej.

Jak się okazuje, łatwiejsze od zdefiniowania profesjonalizmu jest wymienienie jego cech, do których najczęściej zalicza się: uczciwość, odpowiedzialność, poczucie obowiązku, doskonałość w wykonywaniu swojej pracy, honor, przedkładanie dobra pacjenta nad dobro własne (czyli bardzo różnie pojmowany altruizm) i szacunek dla innych.^1,2 Jak widać, wymienione wyżej określenia są niezmiernie istotne, ale też sformułowane bardzo tradycyjnie. Bezpośrednio odnoszą się do wartości zawartych w przysiędze Hipokratesa, co wskazuje na to, że wielu osobom profesjonalizm kojarzy się z wartościami historycznie związanymi z profesją medyczną. Nie obniża to znaczenia takich sformułowań, ale jednocześnie wymaga przełożenia na język współczesnej, codziennej pracy medycznej, tym bardziej że zauważono, że współcześni rezydenci definiują profesjonalizm raczej jako listę kompetencji, a nie wartości tradycyjnie należące do kręgu altruizmu.²

Van De Camp i współpracownicy,² przeprowadzając w roku 2007 metaanalizę 57 artykułów napisanych w ciągu 27 lat, dotyczących problematyki profesjonalizmu w medycynie, zwrócili uwagę na fakt występujących wyraźnie trzech kategorii – gałęzi opisów profesjonalizmu. Pierwsza z nich to profesjonalizm interpersonalny dotyczący kontaktu z pacjentem i współpracownikami z charakteryzującymi go cechami, takimi jak altruizm, uczciwość, szacunek, współczucie, umiejętności komunikacji, unikanie nadużyć wynikających z pozycji siły. Druga kategoria to profesjonalizm publiczny polegający na wypełnianiu oczekiwań społecznych: zachowywaniu wartości moralno-etycznych, przestrzeganiu zasad sprawiedliwości, posiadaniu wysokiej wiedzy i umiejętności praktycznych. Ostatnią kategorią jest profesjonalizm intrapersonalny, czyli dotyczący funkcjonowania lekarza jako indywidualnej jednostki w obrębie profesji. Jego elementami są: umiejętność kształcenia się przez całe życie, umiejętność oddzielenia osobistych przekonań od opieki nad pacjentem, motywacja czy też umiejętność efektywnej samooceny.

Richard i Sylvia Cruessowie, uznani kanadyjscy badacze profesjonalizmu medycznego, w 2004 r. zaproponowali definicję profesji, którą ze względu na jej znaczenie przytoczymy poniżej w całości:

„Profesja to zawód, którego zasadniczym elementem jest praca oparta na mistrzostwie w skomplikowanej dziedzinie wiedzy i umiejętności. Jest to zawód, w którym pewne działy wiedzy, uczenia się bądź praktykowania są wykorzystywane w służbie innym. Jej członkowie posługują się kodem etycznym i poświęcają się kompetencjom, uczciwości, moralności, altruizmowi i promocji dobra społecznego w obrębie tej domeny. Te poświęcenia tworzą podstawę kontraktu pomiędzy profesją i społeczeństwem, które w zamian nadaje profesji monopol na używanie wiedzy z jej zakresu, prawo do znacznej autonomii i samoregulacji. Profesja i jej członkowie, jak z tego wynika, odpowiadają wobec tych, którym służą, wobec samej profesji i społeczeństwa”.³

Zmiany w pojmowaniu profesjonalizmu medycznego zachodzące wraz z rozwojem nauk medycznych i rozwojem gospodarczo-społecznym

Intensywność zmian społecznych zachodzących na świecie w ciągu ostatnich dziesięcioleci doprowadziła do obniżenia statusu wielu profesji. W przypadku medycyny ingerencje ze strony zarówno rządowej, jak i – przede wszystkim – biznesu spowodowały znaczne obniżenie jej autonomii na całym świecie.⁴ W latach 60. i 70. ubiegłego stulecia zaczęto zwracać uwagę na fakt, że uznane profesje, do tej pory charakteryzujące się poświęceniem swojej służbie, wysokimi standardami etyczno-moralnymi i odpowiednim wykorzystywaniem wiedzy i umiejętności, wraz ze wzrostem swojej siły zaczęły się kierować głównie korzyściami własnymi. Zaczęto też opisywać procesy deprofesjonalizacji i korporatyzacji w służbie zdrowia.⁵ Wraz z dokonaniem odkrycia, że rynek medyczny może być źródłem wielkich zysków finansowych, i z postępującą komercjalizacją społeczeństwa zaczęły wątpić w istnienie tradycyjnie pojmowanego altruizmu medycznego. Po tym okresie zwątpienia w istnienie podstawowych wartości w medycynie w latach 80. różnego rodzaju organizacje medyczne zaczęły rozwijać twórcze zainteresowanie problematyką profesjonalizmu, które przybrało dwa kierunki. Pierwszy z nich to wynikająca z rosnącego niezadowolenia społecznego postawa syna marnotrawnego, który po upadku chce powrócić do dawnych podstawowych wartości. W wyniku tego podejścia powstało wiele prac naukowych i dokumentów kładących szczególny nacisk na objawy upadku wartości profesjonalnych i jego przyczyny. Wydaje się też, że do dzisiaj następstwem postawy syna marnotrawnego jest większy nacisk na prewencję, wykrywanie i remediację postaw nieprofesjonalnych niż na rozwijanie i docenianie doskonałości w profesjonalizmie. Drugi kierunek, jaki się pojawił w latach 80., zwracał uwagę na nową rzeczywistość socjopolityczną i ekonomiczną wymagającą stworzenia nowego systemu profesjonalno-etycznego i wypracowania nowego kontraktu pomiędzy społeczeństwem a medycyną. W obu przypadkach pojawiła się konieczność ustalenia i sprecyzowania, o czym właściwie dyskutować, tym bardziej że termin „profesjonalizm” bywał i bywa krytykowany za swoją abstrakcyjność. W związku z tym podjęto próby jego operacjonalizacji, czyli ustalenia definicji samego profesjonalizmu i pojęć z nim współistniejących, określenia obszarów, jakich dotyczy, jego wskaźników oraz stosowanych metod badawczych.⁶