lek. Ksenia Aleksiuk

prof. dr hab. n. med. Beata Naumnik

Definicja i epidemiologia

Zakażenie układu moczowego (ZUM) definiuje się jako obecność bakterii w drogach moczowych wraz z towarzyszącymi objawami infekcji.

Niepowikłanym ZUM jest najczęściej zapalenie pęcherza moczowego, które występuje tylko u kobiet niebędących w ciąży, bez nieprawidłowości w układzie moczowym, bez ciężkich, niewyrównanych chorób układowych oraz bez niedoborów odporności, a jego czynnikiem etiologicznym są typowe bakterie.

U kobiety czynnikiem predysponującym do rozwoju ZUM drogą wstępującą jest znacznie krótsza cewka moczowa oraz bliska odległość jej ujścia od odbytu i przedsionka pochwy, które są skolonizowane przez bakterie. Szacuje się, że co druga kobieta doświadcza co najmniej jednego epizodu ZUM w swoim życiu¹, a wśród nich co trzecia ma przynajmniej jeden nawrót. Zachorowalność na ZUM wzrasta wraz z wiekiem². Według niektórych statystyk nawet 25% seniorów rezydujących w instytucjach sprawujących przewlekłą opiekę ma co najmniej jeden epizod ZUM podczas pobytu, zupełnie niezależnie od płci. Zapadalność na ZUM u kobiet ma trzy szczyty:

• w dzieciństwie – w związku z wadami wrodzonymi układu moczowego
• w okresie aktywności seksualnej
• w okresie pomenopauzalnym, co jest związane m.in. z nietrzymaniem moczu.

Wady wrodzone nerek i układu moczowego występują u blisko 1 na 500 żywych urodzeń (są jednymi z najczęstszych), a fakt ten może mieć znaczenie w rozwoju ZUM i przewlekłej choroby nerek (PChN) w wieku dorosłym.

Nawrót ZUM to kolejny incydent ZUM spowodowany przetrwaniem w drogach moczowych drobnoustroju będącego przyczyną poprzedniego epizodu zachorowania, występujący do 14 dni po zakończeniu leczenia przeciwdrobnoustrojowego.

Reinfekcja to ZUM spowodowane nowym czynnikiem etiologicznym niż poprzednie zakażenie lub występujące po upływie 14 dni od zakończenia leczenia wcześniejszego incydentu, nawet gdy czynnikiem etiologicznym jest ten sam drob­noustrój.

Nawracające, niepowikłane ZUM jest definiowane jako wystąpienie co najmniej dwóch epizodów ostrego zapalenia pęcherza moczowego u kobiety w ciągu 6 miesięcy lub co najmniej trzech epizodów w ciągu 12 miesięcy, zazwyczaj spowodowane reinfekcją.

Patogeny odpowiedzialne za rozwój ZUM

Głównym patogenem powodującym niepowikłane ZUM jest Escherichia coli. Bakteria odpowiada nawet za 95% wszystkich zakażeń dolnych dróg moczowych. Staphylococcus saprophyticus jest patogenem często występującym u młodych, aktywnych seksualnie kobiet. Rzadziej wykrywaną bakterią jest Proteus mirabilis, zazwyczaj związana z rozwojem kamicy w układzie moczowym, kolejne to Klebsiella spp. i Enterococcus spp. Mikrobiologia ZUM to aspekt choroby podlegający ciągłym zmianom i różniący się istotnie w zależności od regionu, wieku oraz czynników ryzyka, stąd lista patogenów jest praktycznie nieskończona.

Rozpoznanie zakażenia układu moczowego

Należy pamiętać, że o obecności ZUM przesądzają objawy kliniczne, a ujemny posiew moczu go nie wyklucza. Do rozpoznania zakażenia układu moczowego, oprócz obecności bakterii w moczu w znamiennym mianie (≥10⁵ CFU/ml w moczu pobranym ze środkowego strumienia), niezbędne jest stwierdzenie występowania objawów infekcji, w przeciwnym razie mamy do czynienia jedynie z bakteriomoczem, którego nie należy leczyć rutynowo^3,4. Istnieją zaledwie dwa jasno określone wskazania do leczenia bezobjawowej bakteriurii: ciąża oraz profilaktyka przed zabiegami chirurgicznymi, podczas których może dojść do przerwania ciągłości błony śluzowej układu moczowego. Dyskusyjne pozostaje leczenie bezobjawowej bakteriurii u pacjentów w ciągu pierwszych kilku miesięcy po przeszczepieniu nerki.

Typowymi objawami zakażenia układu moczowego są:

• dyzuria
• ból lub dyskomfort w podbrzuszu
• uczucie parcia na mocz lub niepełnego wypróżnienia
• częste oddawanie moczu.

U mniej więcej 10% pacjentek z zapaleniem pęcherza moczowego pojawia się krwiomocz⁵. Nagłe wystąpienie dyzurii, czyli bólu, uczucia pieczenia cewki moczowej lub trudności w oddawaniu moczu, jest objawem wysoce swoistym dla zakażenia układu moczowego u kobiet⁶. Mniej typowe jest pojawienie się nudności, wymiotów, gorączki bądź dreszczy. Mogą one świadczyć o poważnej infekcji, takiej jak ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek (OOZN) – zagadnienie to jest omówione poniżej. W badaniu ogólnym moczu można zaobserwować dodatnie azotyny, leukocyturię oraz ewentualną erytrocyturię, białkomocz lub ketonurię. Obecność bakterii w osadzie nie ma znaczenia diagnostycznego. Podstawą rozpoznania ZUM są objawy kliniczne i subiektywne odczucie pacjentki (self-diagnosis of urinary tract infection). Badanie ogólne moczu ma wyłącznie wartość pomocniczą. W badaniu przedmiotowym może się pojawić bolesność w okolicy nadłonowej.