Słuch to jeden z podstawowych zmysłów człowieka. Umożliwia percepcję fal dźwiękowych i komunikację międzyludzką. Niemniej w XXI wieku problemy ze słuchem zgłasza coraz więcej pacjentów. Wśród przyczyn można wymienić m.in. przewlekłe zapalenia narządu słuchu oraz narażenia na hałas.

Anatomia ucha i fizjologia słuchu

Ludzkie ucho jest dość skomplikowaną strukturą (ryc. 1). Pełni wiele różnych funkcji w organizmie, w tym tę najważniejszą, tj. przewodzenie bodźców słuchowych. Najprościej można podzielić ten narząd na:

• ucho zewnętrzne; w jego skład wchodzi:
  • małżowina uszna – jej zadaniem jest zbieranie fal akustycznych, które następnie są kierowane do przewodu słuchowego. Jest zbudowana z chrząstki i charakteryzuje się zwarto-elastyczną budową. Odgrywa ważną rolę w lokalizacji dźwięków (szczególnie o częstotliwościach powyżej 6-8 kHz)
  • przewód słuchowy zewnętrzny (PSZ) – jest to struktura o nieregularnych wymiarach, zakończona błoną bębenkową. Składa się z części chrzęstnej (14 mm) oraz kostnej (21 mm). Zadaniem PSZ jest doprowadzenie fali dźwiękowej do błony bębenkowej, jej ochrona przed uszkodzeniami mechanicznymi z zewnątrz oraz za­pewnienie odpowiedniej temperatury i wilgotności. Dodatkowo PSZ pełni funkcję układu rezonansowego, który wzmacnia poziom ciśnienia dźwięku dla częstotliwości 1000 Hz do maksymalnie 2500 Hz. Wzmocnienie wynosi około 20 dB
• ucho środkowe, które obejmuje:
  • jamę bębenkową – jest to nieregularna przestrzeń, która zawiera m.in. kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Znajdują się one pomiędzy błoną bębenkową a przyśrodkową ścianą jamy bębenkowej. Dodatkowo do rękojeści młoteczka jest przyczepiony mięsień strzemiączkowy, którego odruchowy skurcz ma kluczowe znaczenie w ochronie ucha na dźwięki o zbyt wysokim poziomie ciśnienia akustycznego. Odruch ten występuje przy poziomie ciśnienia akustycznego większym niż 85 dB SPL (sound pressure level) i największą skuteczność ma dla dźwięków o częstotliwościach do około 600 Hz (maksymalnie do 2000 Hz). Powoduje on obniżenie bodźca o mniej więcej 10 dB
  • błonę bębenkową – jest to boczna ściana jamy bębenkowej o owalnym kształcie, która stanowi granicę z PSZ. Jej wymiary to ok. 9 × 11 mm, powierzchnia ok. 85 mm² i grubość ok. 1 mm. Jest zbudowana z części napiętej i wiotkiej. Klinicznie błonę można podzielić na 4 kwadranty wzdłuż rękojeści młoteczka i prostopadłej do niej linii przechodzącej przez pępek błony: przednio-górny, przednio-dolny, tylno-górny oraz tylno-dolny. Taki podział ma znaczenie w lokalizacji patologii błony bębenkowej. Efektywnie jednak drga wyłącznie tylko około 60% powierzchni błony bębenkowej, a charakter drgań jest bardzo złożony i zależy nie tylko od częstotliwości dźwięku, lecz także od jego poziomu
  • trąbkę słuchową (Eustachiusza) – to struktura kostno-chrzęstna (o długości odpowiednio 20 mm i 15 mm). Swój początek ma w przedniej ścianie błony bębenkowej, a kończy się ujściem gardłowym w nosogardle. Główne zadania trąbki słuchowej to m.in. wyrównywanie ciśnień ucho środkowe–nosowa część gardła oraz drenowanie treści z jamy bębenkowej do gardła
• ucho wewnętrzne – najbardziej skomplikowana struktura narządu słuchu. To właśnie tutaj znajduje się m.in. I neuron drogi słuchowej. Ucho wewnętrzne składa się z:
  • błędnika kostnego – jest to jedyna kość w ustroju, w której nie zachodzą procesy przebudowy. Jest zbudowana ze ślimaka, przedsionka i 3 kanałów półkolistych (przedniego, tylnego i bocznego)
  • błędnika błoniastego – który jest położony w błędniku kostnym i wypełniony śródchłonką. W jego skład wchodzą: woreczek, łagiewka, przewód ślimakowy oraz 3 przewody półkoliste błoniaste. To właśnie tutaj, a konkretnie w przewodzie ślimakowym, znajduje się właściwy narząd słuchu, czyli narząd spiralny (tzw. narząd Cortiego)
  • nerwu przedsionkowo-ślimakowego, w którego skład wchodzą 2 części:
    • część przedsionkowa: ma swój zwój na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego (PSW). Kończy się w rdzeniu przedłużonym w jądrach przedsionkowych (bocznym, górnym przyśrodkowym i dolnym)
    • część ślimakowa: swój zwój ma w kanale spiralnym wrzecionka i kończy się w jądrze ślimakowym grzbietowym oraz brzusznym na granicy rdzenia przedłużonego i mostu.

Przewodzenie bodźców dźwiękowych przez ucho to dość skomplikowany proces. Ogólnie mówiąc, ucho zewnętrzne skupia fale dźwiękowe z otoczenia przez małżowinę uszną. Następnie są one kierowanie przez przewód słuchowy zewnętrzny w kierunku błony bębenkowej. Drgania słupa powietrza w tym przewodzie przechodzą na błonę bębenkową, z której następnie przenoszą się na kosteczki słuchowe w jamie bębenkowej i w efekcie dochodzą do błony okienka owalnego ślimaka w uchu wewnętrznym. Ruchy tej błony powodują drgania endolimfy i perylimfy w ślimaku. Drgania endolimfy przenoszą się na błonę podstawową, na której spoczywa narząd spiralny. Fale dźwiękowe wprawiają w ruch błonę podstawową narządu, co powoduje zginanie rzęsek i depolaryzację błony komórek słuchowych, a to w konsekwencji prowadzi do powstania impulsu, który następnie jest dalej przekazywany aż do ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Wyróżniamy dwa ośrodki słuchu:

• pierwszorzędowy ośrodek korowy (AI) w zakrętach skroniowych poprzecznych Heschla
• drugorzędowy ośrodek słuchu (AII) w dolnej części zakrętu skroniowego górnego (tzw. ośrodek kojarzeniowy)¹.

Głębokość i stopnie niedosłuchu

Za najważniejsze częstotliwości do odbioru mowy uznaje się 500, 1000, 2000 i 4000 Hz. Dla tych częstotliwości najczęściej wyznacza się próg słuchu wyrażony w dB. Próg słuchu w zakresie 10-20 dB jest uważany za prawidłowy. Można wyróżnić następujące stopnie niedosłuchu:

• niedosłuch lekkiego stopnia (próg słuchu: 21-40 dB)
  • nie wszystkie elementy mowy potocznej są identyfikowane
  • w przypadku dzieci: w zależności od hałasu w klasie, odległości od nauczyciela i konfiguracji audiogramu dziecko może nie dosłyszeć nawet połowy informacji, a jest oskarżane o nieuwagę bądź brak koncentracji
  • dorosły z tego rodzaju ubytkiem słuchu, jeżeli ma odpowiednie kompetencje językowe, radzi sobie dość dobrze; wyjątkiem są osoby, których praca polega na stałych kontaktach z ludźmi. Wymagają one pomocy i aparatowania, aby ich słuch był wydolny socjalnie
• niedosłuch średniego stopnia (próg słuchu: 41-70 dB)
  • próg słyszenia najczęściej występuje na poziomie na­tężenia zwykłej mowy potocznej (odbieranej z odległości 1-1,5 m)
  • w dolnym przedziale bez aparatów możliwe jest rozumienie głośnej mowy, pomocne może być także czytanie z ust
  • u dzieci zawsze jest konieczna rehabilitacja słuchu i mowy w aparatach słuchowych
  • postlingwalna utrata słuchu (w tym u dorosłych) w tym zakresie nie stanowi ograniczenia w życiu codziennym dzięki wykorzystaniu nowoczesnej techniki aparatowania
• niedosłuch znacznego/ciężkiego stopnia (próg słuchu: 71-90 dB)
  • do odbioru mowy konieczne jest odpowiednie wzmocnienie dźwięków, a mowa nie rozwinie się, jeżeli dziecko nie będzie wcześnie aparatowane i właściwie rehabilitowane
  • w przypadku głębokiej utraty słuchu nie jest możliwe słyszenie cichszych elementów rozmowy (nawet mimo zastosowania aparatu słuchowego)
  • pole dynamiki (tj. różnica między progiem percepcji a progiem dyskomfortu w aparacie wzmacniającym) wynosi często zaledwie kilka decybeli, co niejednokrotnie powoduje trudności w zaakceptowaniu aparatu i wymaga ograniczenia wzmocnienia
• niedosłuch powyżej 90 dB
  • z chwilą, gdy ubytek słuchu przekracza 90 dB, przy obliczaniu wartości średniej uwzględnia się 250 Hz, co pozwala na wyodrębnienie dodatkowych 3 stopni głębokości ubytku słuchu
    • I stopień – ubytek 90-100 dB: rozumienie mowy jest możliwe dzięki zastosowaniu aparatu słuchowego. Rytm oraz intonacja są na ogół odbierane, podobnie prawie połowa samogłosek i spółgłosek bez odczytywania z ust, w ok. 35% przypadków rozpoznawane są fonemy w wyrazach i w 50% rozpoznawane są słowa w rozmowie
    • II stopień – ubytek 100-110 dB: wykorzystanie aparatów słuchowych umożliwia odebranie ok. 50% samogłosek i 25% spółgłosek. Bez odczytywania z ust rozpoznawanie fonemów w słowach i słów w rozmowie wynosi ok. 15%
    • III stopień – ubytek przekracza 110 dB: przy utracie słuchu powyżej 120 dB pacjenci są najprawdopodobniej całkowicie głusi, a zastosowanie aparatów słuchowych umożliwia reakcje jedynie na wibracje. Mimo to zaleca się stosowanie aparatów słuchowych, gdyż pozwala to na zachowanie funkcji nerwu VIII².