Paranowotworowe zespoły neurologiczne są heterogenną grupą zaburzeń będących skutkiem krzyżowej odpowiedzi immunologicznej na antygeny neuronalne prezentowane przez komórki nowotworu i komórki układu nerwowego z istotnym udziałem przeciwciał onkoneuralnych¹. Szacuje się, że PNS występują u ok. 1/300 pacjentów leczonych z przyczyn onkologicznych. Ostatnie badania populacyjne wskazują na roczną zapadalność na poziomie blisko 1/100 000 osób, a chorobowość na poziomie 4,4/100 000^2,3. Uważa się jednak, że rzeczywiste rozpowszechnienie PNS w populacji jest znacząco większe.

Pierwsze kryteria diagnostyczne tych zaburzeń pochodzą z 2004 r.⁴ W 2021 r. grupa ekspertów pod kierownictwem Francesca Grausa (panel PNS-Care) zdefiniowała na nowo kryteria diagnostyczne i zalecenia dotyczące postępowania terapeutycznego u pacjentów z podejrzeniem PNS. Potrzeba opracowania nowych definicji wynikała z uzyskania świeżych danych z ostatnich lat, na które składało się odkrycie nowych przeciwciał oraz głębsze zrozumienie powiązań neurologiczno-serologiczno-onkologicznych⁵. Zaktualizowane kryteria mają na celu zwiększenie precyzji diagnostycznej, ułatwienie rozpoznania zespołu neurologicznego jako paranowotworowego i ukierunkowanie dalszego postępowania, którego celem jest poszukiwanie nowotworu i/lub właściwe leczenie farmakologiczne.

Przeciwciała i ich rola w patofizjologii

Uwzględniwszy patomechanizm immunologiczny i odpowiedź na leczenie, autoprzeciwciała występujące w PNS można podzielić na dwie kategorie:

• Tak zwane dobrze scharakteryzowane przeciwciała przeciwko neuralnym antygenom wewnątrzkomórkowym (zlokalizowanym w jądrze, jąderku lub cytoplazmie neuronu), tradycyjnie nazywane onkoneuralnymi. Ich znaczenie w patogenezie PNS pozostaje nadal niejasne. Nie mają one bezpośredniego dostępu do antygenu, nie mogą zatem prowadzić do śmierci komórki. Najbardziej prawdopodobnym mechanizmem uszkadzającym neurony jest działanie cytotoksyczne komórek T⁶. Przeciwciała onkoneuralne bardzo często współistnieją z konkretnym nowotworem i zespołem neurologicznym (zwykle klasycznym). Odpowiedź na leczenie w tych PNS jest zwykle słaba, a rokowanie niekorzystne.
• Patogenne autoprzeciwciała przeciwko neuralnym antygenom powierzchniowym lub synaptycznym mogące towarzyszyć współistniejącym nowotworom. Co istotne, wywoływane przez nie zespoły neurologiczne często dobrze reagują na leczenie immunosupresyjne. Najczęstszym zespołem klinicznym w tej grupie jest autoimmunologiczne zapalenie mózgu (AZM), a związek z nowotworem zależy od przeciwciał, wieku i płci pacjenta. W przeciwieństwie do przeciwciał onkoneuralnych przeciwciała przeciwko antygenom powierzchniowym lub synaptycznym mogą bezpośrednio łączyć się z antygenem docelowym w obrębie receptora błonowego, kanału jonowego lub białka synapsy, modyfikując ich funkcje (np. przez internalizację lub blokowanie receptora) i prowadząc w tym mechanizmie bezpośrednio do wystąpienia objawów chorobowych.

W tabeli 1 przedstawiono różnice między PNS związanymi głównie z przeciwciałami wewnątrzkomórkowymi a AZM wywołanym przez przeciwciała powierzchniowe⁶.

Panel PNS-Care i nowe definicje

Odkrycie w ciągu ostatnich kilkunastu lat nowych autoprzeciwciał oraz ich powiązań z objawami neurologicznymi i nowotworami spowodowało konieczność zweryfikowania kryteriów rozpoznania PNS z 2004 r. Nowe wyznaczniki diagnostyczne PNS zostały oprac...