Liczne badania wykazują korzystny wpływ aktywności fizycznej na poprawę zdrowia psychofizycznego^14,15. Na przykład badania przeprowadzone w grupie kobiet w trakcie i po zakończeniu leczenia BC, które deklarowały regularne wykonywanie ćwiczeń gimnastycznych, potwierdziły ich lepszą jakość życia w porównaniu z grupą nieaktywną ruchowo¹⁶. Odpowiednie ćwiczenia fizyczne wykonywane po zabiegu pozwoliły ponadto zredukować obrzęki oraz szybciej przywrócić pełną sprawność kończyny górnej¹⁷. Z kolei inne analizy wskazują na bezpośredni wpływ regularnej aktywności fizycznej na poprawę skuteczności prowadzonych terapii, a także wzmocnienie motywów hedonizmu i eudajmonii u kobiet po operacji raka piersi^18,19.

Istnieją również przekonujące dowody naukowe, które potwierdzają, że regularny wysiłek fizyczny utrzymywany w granicach tolerancji organizmu wpływa pozytywnie i stymulująco na pracę układu odpornościowego^20,21, co skutkuje wzrostem liczby komórek układu immunologicznego (makrofagów) oraz zwiększeniem ich aktywności. Dzięki temu organizm skuteczniej broni się przed czynnikami chorobotwórczymi typu wirusy i bakterie. Podczas wysiłku fizycznego o umiarkowanej intensywności następuje uruchomienie mechanizmów immunologicznych, wśród których zauważalny jest wzrost limfocytów. Do ich zadań należy m.in. niszczenie komórek nowotworowych.

Badania wskazują ponadto na pewną zależności między regularną aktywnością fizyczną a redukcją ryzyka wznowy dla wielu rodzajów raka. Zmniejszenie tego zagrożenia jest niezależne od poziomu aktywności ruchowej w przeszłości. Nawet jeśli wysiłek sportowy nigdy nie był mocną stroną pacjenta onkologicznego, to rozpoczęcie i kontynuowanie ćwiczeń fizycznych po skutecznym wyleczeniu raka przynosi olbrzymie korzyści dla zdrowia i QoL²².

Metody, formy i przeciwwskazania do aktywności fizycznej po leczeniu onkologicznym

Pacjenci po leczeniu onkologicznym nie powinni rezygnować z wysiłku fizycznego. Kluczowe jest, aby rodzaj i intensywność wysiłku po terapii przeciwnowotworowej były dostosowane do stanu zdrowia pacjenta i skonsultowane z lekarzem prowadzącym. Regularne ćwiczenia fizyczne, których poziom jest dostosowany do możliwości i stanu zdrowia, pomagają zredukować zmęczenie, poprawiają nastrój i ogólnie wzmacniają organizm onkologicznego ozdrowieńca. Prowadzenie aktywnego trybu życia po zakończonym leczeniu onkologicznym wiąże się z szybszym powrotem do stanu funkcjonalnego, który występował przed chorobą, a także pomaga w odbudowaniu prawidłowego składu oraz masy ciała. Dodatkowo rekreacyjny wysiłek fizyczny pomaga w zniwelowaniu uczucia zmęczenia, które często również występuje po takim leczeniu²³. Przed rozpoczęciem wykonywania ćwiczeń gimnastycznych przez pacjenta, który zakończył leczenie onkologiczne, należy ocenić obecne powikłania i ewentualne choroby współistniejące. Chociaż aktywność fizyczna po powikłaniach onkologicznych odgrywa kluczową rolę w poprawie QoL, to powrót do niej wymaga dużej ostrożności. Interwencja rehabilitacyjna powinna być prowadzona u chorych w grupie lub nadzorowana w przypadku ćwiczeń przepisywanych do domu. Taka organizacja wpływa na korzystniejsze efekty w zakresie nie tylko QoL, lecz także wydolności i siły mięśni. Aktywność po leczeniu onkologicznym łagodzi niektóre działania niepożądane prowadzonej terapii i prowadzi do poprawy jakości życia. Eksperci zalecają umiarkowany wysiłek ruchowy – przynajmniej 30 minut dziennie. Niemniej w celu podwyższenia wydolności i sprawności należy dążyć do 60-minutowej umiarkowanej lub 30-minutowej intensywnej aktywności fizycznej każdego dnia. Wyniki badań podkreślają kluczowe znaczenie intensywności i częstotliwości wysiłku fizycznego (tab. 3)^24,25.

Tabela 3. Przykłady aktywności fizycznej o umiarkowanej i dużej intensywności²⁵

Jest wiele rodzajów aktywności fizycznej i każdy pacjent z pewnością znajdzie coś, co sprawi mu przyjemność. Odpowiednio dobrane formy treningu pomagają szybciej wrócić do samodzielnego funkcjonowania. Ważne, by wybrać taki rodzaj wysiłku, który będzie dobrze dopasowany do preferencji, aktualnej kondycji oraz stanu zdrowia – program ruchowy powinien być dostosowany indywidualnie, brać pod uwagę rodzaj nowotworu, przebyte terapie i obecny stan zdrowia, a szczególną ostrożność należy zachować m.in. w przypadku poważnych konsekwencji leczenia onkologicznego (tab. 4)²⁶. Jeżeli pacjent nie jest gotowy do rozpoczęcia regularnych treningów, warto, by zaczął od czynności dnia codziennego, takich jak zakupy, odkurzanie, gotowanie i prace w ogródku. Gdy czuje się dobrze i jest gotowy na więcej, to bezpiecznym wyborem będą spacery, ćwiczenia rozciągające (stretching), joga i pilates, ćwiczenia oddechowe i relaksacyjne, pływanie, także z ćwiczeniami w wodzie, lekki trening siłowy, rower stacjonarny lub jazda rekreacyjna na rowerze, nordic walking, a także taniec (tab. 5)²⁷.

Tabela 4. Ogólne wskazówki dotyczące programu ruchowego²⁶

Tabela 5. Zalecane formy aktywności ruchowej po terapii onkologicznej²⁷

Każdy program aktywności fizycznej powinien być omówiony z lekarzem prowadzącym lub fizjoterapeutą, zwłaszcza gdy leczenie onkologiczne wiązało się z powikłaniami. Ważne jest także słuchanie swojego ciała i unikanie nadmiernego wysiłku. Poza konkretnymi formami ruchu wskazane jest wykorzystywanie każdej okazji do zwiększenia jego dawki w codziennych sytuacjach życiowych. Na przykład zamiast jeździć windą, warto wchodzić po schodach, zamiast jazdy samochodem lub przemieszczania się transportem publicznym – chodzić pieszo bądź jeździć rowerem. W przypadku pracy siedzącej (np. przy komputerze) w ciągu każdej godziny należy wstać i być w ruchu (np. przejść się) przez 5-10 min.

Bardzo ważnym bodźcem do działania jest motywacja, która często zanika pod wpływem negatywnych stanów emocjonalnych oraz innych ograniczeń będących konsekwencją choroby. W takiej sytuacji należy zakwestionować przekonanie, że ćwiczenia gimnastyczne muszą oznaczać spacery, jogging lub chodzenie na siłownię. Każdy ruch jest dobry i może być formą treningu: zajmowanie się ogrodem, zabawa z wnukami lub prace domowe. Wszelkie formy aktywności prowadzą do poprawy QoL.

Aby zwiększyć motywację i przezwyciężyć ewentualne trudności w aktywizacji samego siebie, trzeba zastosować pewne strategie, np.:

• poradnictwo motywacyjne
• trening osobisty (personalny)
• zalecenia specjalisty od fitnessu
• wykonywanie ćwiczeń w towarzystwie innej osoby bądź w grupie (wzajemne wsparcie)
• rozmowy z osobami, które przebyły chorobę nowotworową i potrafią wyjaśnić, jakie zmiany w jakości życia zauważyły dzięki aktywności fizycznej.

W analizie ryzyka zdrowotnego związanego z podejmowaniem aktywności ruchowej przez pacjentów po skutecznej terapii nowotworowej wykazano zdecydowanie więcej zalet niż wad. Te ostatnie wiążą się z pewnymi przeciwwskazaniami do wysiłku fizycznego po przebytej terapii onkologicznej, a są nimi m.in.:

• stan zdrowia pacjenta – osłabienie organizmu, przewlekłe zmęczenie lub powikłania związane z leczeniem, takie jak neuropatie, mogą ograniczać zdolność do ćwiczeń
• zaburzenia układu ruchu – RTH może prowadzić do zwłóknienia tkanek miękkich, ograniczenia ruchomości stawów, bólu mięśniowo-powięziowego i obrzęków limfatycznych
• zagrożenia związane z ranami pooperacyjnymi – pacjenci po operacjach powinni unikać tych aktywności, które narażają na zakażenie ran lub rozejście się zespoleń (np. kąpieli w basenach i podnoszenia ciężarów)
• ryzyko złamań – chorzy z przerzutami do kości lub z osteoporozą winni unikać intensywnych ćwiczeń, które mogą zwiększyć ryzyko urazów
• problemy skórne – pacjentom po RTH i CTH zaleca się unikanie długotrwałego przebywania na słońcu ze względu na ryzyko poparzeń i reakcji fotouczuleniowych.

Znajomość metod, form i przeciwwskazań do aktywności fizycznej po skutecznym leczeniu onkologicznym wydaje się kluczowa dla właściwej i efektywnej postawy w powrocie do normalnego funkcjonowania.

Podsumowanie

Nie ma jednego uniwersalnego zestawu ćwiczeń ani zabiegów fizjoterapeutycznych, które byłyby odpowiednie dla każdego pacjenta i rozwiązywałyby jego wszystkie problemy funkcjonalne. Doborem optymalnych form terapii zajmują się fizjoterapeuci, wykwalifikowani specjaliści, którzy dopiero po ocenie stanu funkcjonalnego osoby powracającej do zdrowia ustalają indywidualny program ćwiczeń.