Źródło: Talaat M, Afifi S, Dueger E, et al. Effects of hand hygiene campaingns on incidence of laboratory-confirmed influenza and absenteeism in schoolchildren, Cairo, Egypt. Emerg Infect Dis. 2011:17(4):619-625; doi:10.3201/eid1704.101353

Pytanie: Czy interwencja w postaci intensywnej higieny rąk zmniejsza absencję chorobową i zapadalność na grypę potwierdzoną laboratoryjnie wśród uczniów szkoły podstawowej?

Rodzaj zagadnienia: Interwencja

Projekt badania: Z randomizacją klasterową i grupą kontrolną

Badacze z Kairu w Egipcie oceniali skuteczność kampanii intensywnej higieny rąk w redukowaniu absencji spowodowanej zakażeniem grypopodobnym (ILI) i grypą potwierdzoną laboratoryjnie wśród uczniów 60 szkół podstawowych (w 30 stosowano interwencję, 30 stanowiło grupę kontrolną). Zostały one wybrane losowo spośród 725 państwowych szkół podstawowych w Kairze. Absencja z powodu biegunki i zapalenia spojówek stanowiła dodatkowe punkty końcowe. W punkcie wyjściowym, przed podjęciem interwencji, w szkołach nie były dostępne mydło i ręczniki.

Dzieci ze szkół podlegających interwencji zaopatrzono w mydło i ręcznik oraz polecono im myć ręce w szkole przynajmniej 2 razy dziennie przez 45 sekund, a następnie opłukać je i wytrzeć w ręcznik. Materiały promocyjne zachęcały do mycia rąk po przyjściu do szkoły, przed i po posiłkach, po skorzystaniu z toalety, po kaszlu i kichaniu. Materiały te zostały opracowane dla uczniów, rodziców i nauczycieli. Dla poszczególnych klas przygotowano różne formy aktywności: piosenki, przedstawienia i konkursy na plakat. W szkołach, gdzie przeprowadzono interwencję, wszystkie dzieci włączono w formy aktywności związanej z kampanią higieny rąk, natomiast dane dotyczące absencji i chorób zbierano w trzech pierwszych klasach. Interwencja trwała 12 tygodni. W szkołach z grupy kontrolnej taką samą interwencję przeprowadzono po zakończeniu badania.

Dane dotyczące absencji zbierali pracownicy administracji szkolnej. Zespoły odpowiedzialne za higienę rąk (nauczyciele i pielęgniarki) odwiedzały klasy, aby zweryfikować informacje oraz zbierały telefonicznie wywiad od rodziców nieobecnych dzieci dotyczący objawów choroby. W trakcie wizyt w poradniach szkolnych dzieciom z ILI robiono wymaz z nosa w celu wykonania szybkiego testu na obecność antygenów wirusa grypy A i B.

Przeanalizowano dane łącznie 44 451 dzieci. Ponieważ badanie przeprowadzono z zastosowaniem randomizacji klasterowej, częstość absencji i choroby obliczono w każdej szkole na 100 uczniów tygodniowo. W szkołach z prowadzoną interwencją było średnio 21% mniej nieobecności spowodowanych chorobą w porównaniu ze szkołami bez interwencji (p<0,05). W szkołach z grupy interwencji stwierdzono mniej nieobecności z powodu ILI, biegunki, zapalenia spojówek odpowiednio o 40, 33 i 76% w porównaniu ze szkołami bez interwencji (p<0,001 dla każdej choroby). W szkołach, w których prowadzono interwencję, liczba przypadków grypy typu A i B potwierdzonej laboratoryjnie była mniejsza o 50%, a liczba przypadków ILI o 33%.

Autorzy wyciągnęli wniosek, że kampania intensywnej higieny rąk w szkołach podstawowych zmniejsza absencję z powodu ILI, biegunki i zapalenia spojówek oraz redukuje liczbę przypadków grypy potwierdzonej laboratoryjnie.

Komentarz Mary M. Ramos, MD, MPH, FAAP, University of New Mexico School of Medicine, Albuquerque, NM

Dr Ramos deklaruje brak jakichkolwiek powiązań finansowych mogących wpłynąć na niniejszy komentarz. Komentarz nie omawia produktu/ urządzenia dostępnego na rynku, niedopuszczonego do stosowania ani będącego przedmiotem badań.

Higiena rąk jest kluczową kwestią w kontroli zakażeń. Według Centers for Disease Control and Prevention (CDC), Association for Professionals in Infection Control and Epidemiology oraz Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) mycie rąk mydłem i wodą jest ważne w zapobieganiu szerzeniu się chorób zakaźnych.^1-3

Uczniowie szkól podstawowych są ważnymi uczestnikami kampanii dotyczących higieny rąk. Są oni nosicielami chorób zakaźnych nie tylko w środowisku szkolnym (stosunkowo zatłoczonym), ale także w rodzinach i społecznościach. Aiello i wsp. zauważyli, że pospolite choroby zakaźne nabywane przez dzieci w środowisku szkolnym w 50% mogą skutkować zachorowaniem wśród członków rodziny.⁴

Wyniki przedstawionego badania podkreślają wagę wszechstronnych wysiłków zmierzających do przestrzegania higieny rąk w środowisku szkoły podstawowej. Znaczące zmniejszenie absencji z powodu częstych chorób oraz redukcja liczby przypadków grypy rozpoznanej klinicznie i potwierdzonej laboratoryjnie wśród uczniów szkoły podstawowej osiągnięto przez użycie mydła i wody oraz zorganizowany wysiłek pracowników szkoły. Wartość tego badania polega na dużej liczbie uczestników i laboratoryjnym potwierdzeniu przypadków grypy. Ograniczenie stanowi fakt, że dane zbierane były tylko wśród najmłodszych uczniów, oraz krótka, 3-miesięczna obserwacja. Obserwacje z Kairu (gdzie w szkołach stanowiących grupę kontrolną nie było mydła ani ręczników) nie mogą być przeniesione na szkoły w Stanach Zjednoczonych. Randomizacja klasterowa została zastosowana dla wygody i ze względu na niepraktyczność metody podwójnie ślepej próby przy tego typu interwencji. W tak zaprojektowanym badaniu ograniczenie błędu jest czasem mniej skuteczne niż w tradycyjnym badaniu z randomizacją.

Mimo tych ograniczeń badanie dołącza do rosnącej liczby publikacji wspierających programy polegające na promowaniu higieny rąk i łączące edukację oraz stosowanie środków odkażających do rąk bądź mydła i wody.⁵ Pediatrzy mogą podkreślać w rodzinach ważną rolę higieny rąk w zapobieganiu wielu częstym zakażeniom w szkołach i środowisku domowym. Wszechstronne programy promowania higieny rąk w szkołach przyczynią się do poprawy zdrowia i wyników w nauce dzięki lepszej frekwencji i mniejszej utracie koncentracji związanej z dokuczliwymi objawami, a także do oszczędzania środków ochrony zdrowia.

Komentarz redakcji wydania amerykańskiego

Podczas rezydentury byliśmy zakłopotani, kiedy kolega umieścił przy umywalkach w izbie przyjęć znaczone ręczniki papierowe i po kilku godzinach odzyskał znaczną ich liczbę. Częstość mycia rąk w szpitalach w Stanach Zjednoczonych jest zwykle mała, chyba że są prowadzone dobrze pomyślane i finansowane kampanie, często z zatrudnieniem ukrytych obserwatorów. Dlatego mamy wątpliwości, czy dostępność mydła i ręczników koreluje z nawykiem mycia rąk, jednocześnie wierzymy, że wyniki przedstawionego badania mogą być ekstrapolowane na Stany Zjednoczone.