Wprowadzenie

Populacyjne badania przesiewowe noworodków zostały uznane przez Światową Organizację Zdrowia za ważne działanie profilaktyczne, którego celem jest wykrycie i leczenie chorób wrodzonych, stanowiących zagrożenie dla życia dziecka lub prowadzących do zaburzeń rozwoju, ciężkiego przebiegu choroby i często trwałej niepełnosprawności intelektualnej.¹ W państwach Unii Europejskiej wszystkie noworodki objęte są tymi badaniami. Liczba badanych chorób różni się między krajami: w Unii Europejskiej² wynosi do 30, w Stanach Zjednoczonych³ do 55 (30 rekomendowanych). W Polsce wykonuje się obligatoryjnie badania przesiewowe noworodków dla całej populacji, które obejmują 23 choroby wrodzone.

Rys historyczny

Wprowadzenie badań przesiewowych noworodków w kierunku wad metabolizmu i innych chorób wrodzonych wiąże się ściśle z wykryciem fenyloketonurii jako przyczyny zaburzeń rozwoju fizycznego i umysłowego oraz badaniami nad mechanizmem biochemicznym i metodami jej leczenia.

Fenyloketonurię opisał po raz pierwszy w 1934 roku norweski lekarz i biochemik Asbjörn Föling, który zidentyfikował w moczu badanego rodzeństwa obecność kwasu fenylopirogronowego, a ponieważ choroba powodowała ciężką niepełnosprawność intelektualną, nazwał ją imbecillitas phenylpyruvica. W kolejnych pracach wykazano, że przyczyną schorzenia jest całkowity lub częściowy brak aktywności enzymu hydroksylazy fenyloalaninowej metabolizującego fenyloalaninę do tyrozyny. Skutkiem tego jest gromadzenie fenyloalaniny we krwi i wydalanie z moczem jej metabolitów, w tym kwasu fenylopirogronowego, który przechodzi w kwas fenylooctowy, odpowiadający za charakterystyczny tzw. mysi zapach. Kolejnym krokiem było opracowanie przez niemieckiego pediatrę Horsta Bickela diety niskofenyloalaninowej, której skuteczność opublikowano w Acta Paediatrica w 1953 roku. Przełomowe dla wprowadzenia badania przesiewowego było zastosowanie przez Willarda Conterwella w 1957 roku pierwszego testu do oznaczania kwasu fenylopirogronowego w moczu za pomocą reakcji z chlorkiem żelaza, który daje charakterystyczne zielone zabarwienie. Istotne było wykorzystanie moczu pobranego na bibułę i możliwość przesłania wysuszonej próbki pocztą. Wadą testu było pobieranie próbki w 5-6 tygodniu życia, ale test był tani, skuteczny i stosowany do kontroli leczenia przez wiele lat. Znacznie czulszy okazał się test oznaczania fenyloalaniny w suchej kropli krwi na bibule, opracowany w 1961 roku przez Amerykanina Roberta Guthriego,⁴ nazwany później testem Guthriego. W swojej metodzie Guthrie wykorzystał test mikrobiologiczny i zasadę hamowania wzrostu bakterii Bacillus subtitis przez β-2-tienyloalaninę w żelu agarowym na płytce. Z próbki krwi pobranej na bibułę i wysuszonej wycinany był krążek o średnicy 6 mm i nakładany na przygotowaną bazę agarową. Jako wzorce standardowe wykorzystywano próbki krwi na bibule zawierające 2-50 mg/dl fenyloalaniny. Fenyloalanina obecna we krwi umożliwiała wzrost bakterii proporcjonalny do jej zawartości w próbce i utworzenie charakterystycznego krążka wokół bibuły. Odczyt był półilościowy i opierał się na porównaniu średnic krążków prób badanych z wzorcami. Czułość testu pozwalała na pobieranie krwi już w 4-5 dobie życia. Po badaniach pilotażowych i przygotowaniu produkcji testów pierwsze na świecie badania przesiewowe w kierunku fenyloketonurii rozpoczęto w 1963 roku, w 2013 roku była zatem obchodzona 50 rocznica tych badań.