Wprowadzenie

Podstawowymi objawami zaburzeń ze spektrum autyzmu (autism spectrum disorder, ASD) są jakościowe zmiany w interakcjach społecznych, jakościowe zaburzenia komunikacji oraz obecność ograniczonych, powtarzających się i stereotypowych wzorców zachowań, zainteresowań i aktywności.¹ Występowanie deficytów w tych obszarach wiąże się ze zwiększonym ryzykiem pojawienia się tzw. zachowań trudnych (challenging behaviors, CB). Matson i Wilkins ocenili, że problem ten dotyczy aż 94% dzieci z objawami ASD.² Zachowania trudne definiowane są jako nieakceptowalne społecznie i stanowiące fizyczne zagrożenie zachowania negatywnie wpływające na proces edukacji i socjalizacji.³ Stopień ich nasilenia związany jest z nasileniem objawów zaburzeń autystycznych oraz współwystępowaniem niepełnosprawności intelektualnej.⁴ Wykazano, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym częściej prezentują zachowania autoagresywne lub stereotypowe, zaś osoby z ASD – zachowania autoagresywne oraz agresywne, ukierunkowane na inne osoby lub przedmioty. U około 30% pacjentów przejawiających zachowania trudne stwierdzono współwystępowanie objawów ASD i niepełnosprawności intelektualnej.³

Najczęstsze przejawy zachowań trudnych to:

• agresja fizyczna i werbalna ukierunkowana na inne osoby (m.in. przeklinanie, plucie, gryzienie, kopanie, uderzanie, wyrywanie włosów, niszczenie przedmiotów)
• zachowania uciążliwe, m.in. napady złości, wyzwiska
• zachowania stereotypowe i o charakterze autostymulującym
• zachowania autoagresywne (m.in. uderzanie głową w twarde lub ostro zakończone powierzchnie, wyrywanie włosów, wkładanie różnych przedmiotów do ust w sposób powodujący zranienia, połykanie ich)^3,5

Zachowania trudne nie są rzadkie ani incydentalne, ale zazwyczaj stanowią stały wzorzec aktywności. Ich występowanie ma oczywisty wpływ na rozwój i funkcjonowanie dziecka oraz jego najbliższego otoczenia; znacznie pogarsza się jego jakość życia.

Termin analiza funkcjonalna został po raz pierwszy wprowadzony do piśmiennictwa przez Skinnera w celu opisania zależności przyczynowo-skutkowej między zachowaniem jednostki a środowiskiem, w którym żyje, zaś opracowania metod umożliwiających wdrażanie oddziaływań terapeutycznych dokonano na początku lat 90. XX wieku.^6,7 Tak zwana funkcjonalna ocena przyczyn zachowań trudnych (functional behavioral assessment, FBA) jest podstawową metodą służącą określeniu, jakie zmienne występujące w środowisku towarzyszą zachowaniom trudnym i je podtrzymują. Dzięki identyfikacji tych zmiennych możliwe jest postawienie hipotez dotyczących funkcji zachowań, co w konsekwencji pozwala na stworzenie planu oddziaływań terapeutycznych prowadzących do ich redukcji bądź wyeliminowania.