Proces atrofii dotyczy nie tylko warstwy naskórka, lecz także skóry właściwej, a czasem również tkanki podskórnej. Polega on na zmianie struktury skóry, co prowadzi do jej ścieńczenia i zmniejszenia odporności na urazy fizyczne, chemiczne lub termiczne. Zmiany są często nieodwracalne (zwłaszcza te zaistniałe w obrębie skóry właściwej). Cechy histopatologiczne posterydowej atrofii skóry oraz jej fazy zostały przedstawione w tabeli 5. Warto podkreślić, że analogiczne zmiany histopatologiczne związane są zarówno z miejscową, jak i układową steroidoterapią.[16]

Tabela 5. Fazy oraz cechy histopatologiczne posteroidowej atrofii skóry

Szczególnie ciekawym zagadnieniem, zwłaszcza wśród pacjentów chorujących na AZS, jest problem uzależnienia od mGKS (topical steroid addiction, TSA) opisany przez Burry'ego oraz Kligmana i Froscha.[17,18] Każda próba przerwania terapii może powodować nasilenie zmian (które obejmują także dotychczas niezajęte przez proces chorobowy części skóry!) z pojawieniem się rumienia (typ rumieniowo-obrzękowy TSA, typowy dla pacjentów chorujących na wyprysk atopowy), uczuciem pieczenia (ściągnięcia) skóry, epizodami zaczerwienienia skóry twarzy, bólu, obniżoną tolerancją emolientów, co w efekcie prowadzi do zaburzeń fizycznych i problemów psychicznych u pacjentów. Każdorazowa próba zaprzestania terapii mGKS spotyka się z ich zdecydowanym sprzeciwem.[19]

W tabeli 6 przedstawiono wybrane rekomendacje dotyczące optymalnego pod względem bezpieczeństwa stosowania mGKS.[5-7,11,20]

Tabela 6. Optymalne użycie mGKS (wskazówki praktyczne)

Problem narastającej steroidofobii wśród pacjentów chorujących na AZS jest tematem osobnego opracowania autorów artykułu.[21] W tym miejscu należy przywołać jedynie wyniki badania Stalder i wsp. dotyczącym walidacji formularza TOPICOP (topical corticosteroid phobia) składającego się z 12 elementów reprezentatywnych dla lęku, wiedzy oraz zachowania chorych na AZS (lub ich opiekunów) w stosunku do miejscowej steroidoterapii. Warte podkreślenia jest, że polscy pacjenci uzyskali szczególnie wysokie wyniki, co potwierdza skalę problemu w naszym kraju.[22]

W rekomendacjach japońskich terapii AZS podkreślono znaczenie znajomości jednostki opuszki palca (fingertip unit, FTU) jako optymalnego (wystandaryzowanego) wskaźnika ilości mGKS do stosowania na określoną okolicę ciała.[6] Pojęcie FTU zaproponowali Long i Finaly w 1991 roku jako prosty i użyteczny praktycznie sposób oceny ilości preparatu terapeutycznego stosowanego miejscowo na skórę. Jest to ilość maści/kremu wyciśnięta z tuby o końcówce średnicy 5 mm, która mieści się w obrębie opuszki palca wskazującego (definiowanej jako przestrzeń między stawem międzypaliczkowym dalszym a końcem palca). Autorzy na podstawie obserwacji 30 chorych określili, że w przypadku mężczyzn 1 FTU wystarcza do pokrycia ok. 312 cm² powierzchni skóry, natomiast u kobiet do pokrycia 257 cm². Na podstawie obserwacji Finlaya i wsp. przyjęto, że dokładna ilość FTU u mężczyzn to 490 mg, natomiast u kobiet nieco mniej – 430 mg.[23] Pojedyncza jednostka opuszki palca (dla ułatwienia przyjęto wartość 500 mg preparatu) jest wystarczająca do pokrycia powierzchni obejmującej dwie dłonie osoby dorosłej (razem ze złączonymi palcami). W 1992 roku wspomniani już autorzy ustalili tzw. regułę dłoni, którą można podsumować równaniem: 1 FTU = 2 powierzchnie dłoni = 500 g leku.[24] Reguła, przygotowana na podstawie badań dotyczących określenia powierzchni oparzeń oznacza, że dwie jednostki opuszki palca są wystarczające na pokrycie powierzchni skóry, którą można pokryć czterema dłońmi (wraz z palcami), co jest odpowiednikiem 1 grama leku.

Mimo niezwykłego postępu, który dokonał się w ostatnich latach w zakresie terapii AZS, mGKS pozostają lekami pierwszego wyboru (cornerstone treatment) w codziennej pracy z pacjentami. Wciąż doskonalone metody steroidoterapii miejscowej umożliwiają coraz bezpieczniejsze ich stosowanie, a populacja chorych może korzystać z dobroczynnego działania leków, bez których trudno wyobrazić sobie współczesne lecznictwo schorzeń skóry.