dr n. med. Anna Felińczak

Wprowadzenie

Cukrzyca to grupa chorób metabolicznych, którym towarzyszy hiperglikemia wynikająca z defektu wydzielania i/lub działania insuliny. Przewlekła hiperglikemia zwiększa ryzyko wystąpienia uszkodzeń, zaburzeń czynności i niewydolności różnych narządów, szczególnie oczu, nerek, serca i naczyń krwionośnych¹. Jak podała w 2016 r. World Health Organization (WHO), liczba chorych na cukrzycę na świecie wzrosła ze 108 mln w 1980 r. do 422 mln w 2014 r. Globalna częstość występowania cukrzycy wśród dorosłych zwiększyła się z 4,7% w 1980 r. do 8,5% w 2014 r.²

Najnowsze dane opublikowane przez NCD Risk Factor Collaboration (NCD-RisC) pochodzą z 2014 r. i wskazują, że w tym czasie w Polsce na cukrzycę było chorych 2,97 mln dorosłych osób. Dane te uwzględniają informacje o osobach leczących się na cukrzycę oraz osobach niezdiagnozowanych³. Z danych Narodowego Funduszu Zdrowia wynika, że w Polsce w 2014 r. na cukrzycę chorowało 2,55 mln dorosłych osób (4-letnia chorobowość rejestrowana na podstawie danych o zrealizowanych świadczeniach), a w 2018 r. liczba ta wzrosła do 2,86 mln. Wśród dorosłych dominowały osoby >55 r.ż. Osoby chore stanowiły w 2018 r. 9,1% populacji dorosłych. W grupie dzieci i młodzieży w 2018 r. na cukrzycę chorowało 22 000 osób, co stanowiło 3,2% populacji dzieci i młodzieży. W latach 2013-2018 zachorowalność rejestrowana na cukrzycę (obliczona na podstawie danych o zrealizowanych świadczeniach) wzrosła wśród osób dorosłych o 13,7%⁴.

Wyróżniamy 4 typy cukrzycy:

1. Cukrzyca typu 1 – autoimmunologiczna destrukcja komórek β trzustki, prowadząca zwykle do bezwzględnego niedoboru insuliny. W definicji cukrzycy typu 1 o etiologii autoimmunologicznej mieści się cukrzyca z autoagresji typu LADA (latent autoimmune diabetes in adults) o powolnym przebiegu.
2. Cukrzyca typu 2 — postępująca utrata zdolności komórek β trzustki do prawidłowej sekrecji insuliny z towarzyszącą insulinoopornością.
3. Inne specyficzne typy cukrzycy:
   • genetyczne defekty czynności komórki β
   • genetyczne defekty działania insuliny
   • choroby zewnątrzwydzielniczej części trzustki
   • endokrynopatie
   • leki i substancje chemiczne
   • infekcje
   • rzadkie postacie cukrzycy wywołane procesem immunologicznym
   • inne uwarunkowane genetycznie zespoły związane z cukrzycą.
4. Hiperglikemia po raz pierwszy rozpoznana w ciąży:
   • cukrzyca w ciąży
   • cukrzyca ciążowa⁵.

Zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD) z 2020 r. cele postepowania terapeutycznego w cukrzycy obejmują:

• utrzymanie prawidłowego (bliskiego normy) stężenia glukozy we krwi – w celu prewencji powikłań cukrzycy
• utrzymanie optymalnego stężenia lipidów i lipoprotein w surowicy
• utrzymanie optymalnych wartości ciśnienia tętniczego
• utrzymanie pożądanej masy ciała.

Udział składników odżywczych w diecie u osób z cukrzycą

W związku z tym, że nie ma wystarczających dowodów naukowych na ustalenie jednej optymalnej ilości węglowodanów w diecie u pacjentów z cukrzycą, ich udział powinien być na poziomie 45-60% całkowitej ilości energii, ze szczególnym uwzględnieniem produktów o niskim indeksie glikemicznym (IG) i z wysoką zawartością błonnika. W wyjątkowych przypadkach i z dużą ostrożnością należy stosować diety bardzo niskowęglowodanowe (25-45%). Głównym źródłem węglowodanów powinny być pełnoziarniste produkty zbożowe, z ograniczeniem węglowodanów prostych.

Udział tłuszczów, tak jak u osób zdrowych, powinien oscylować między 25% a 45% energetyczności diety. Bardzo ważny jest udział poszczególnych kwasów tłuszczowych, zgodny z założeniami żywienia racjonalnego.

Ilość białka należy ustalać indywidualnie, zwracając uwagę na korzystny efekt zdrowotny w przypadku zastępowania białka zwierzęcego białkiem roślinnym, np. sojowym. Szczególnego podejścia w zakresie ilości białka wymagają pacjenci ze współistniejącą przewlekłą chorobą nerek (PChN). W najnowszych wytycznych zaleca się w tym wypadku ustalenie białka na poziomie od 0,6-0,8 g/kg m.c./24 h, z uwzględnieniem stadium PCHN i stanu odżywienia pacjenta⁶.

Jeżeli nie ma stwierdzonych niedoborów witamin czy składników mineralnych, ich suplementacja jest niewskazana. Wyjątek stanowi witamina D₃, w przypadku której stosuje się zalecenia suplementacji zgodne z wytycznymi dla populacji ogólnej. U pacjentów leczonych długotrwale metforminą rekomenduje się suplementację witaminą B₁₂. Pacjenci powinni zrezygnować z alkoholu, gdyż hamuje on uwalnianie glukozy z wątroby i w związku z tym może stwarzać warunki do rozwoju hipoglikemii. Podsumowanie zaleceń zostało zestawione w tabeli 1.

Tabela 1. Udział poszczególnych składników odżywczych w codziennej diecie u osób z cukrzycą^1,6

Terapia żywieniowa w cukrzycy i edukacja pacjenta

Pomimo że istnieją ogólne założenia żywieniowe w cukrzycy, terapia żywieniowa zgodna z powyższymi rekomendacjami w poszczególnych typach cukrzycy ma różny charakter i odmienne znaczenie. W cukrzycy typu 1 zalecana jest zdrowa i dobrze zbilansowana dieta, tak jak u człowieka zdrowego. Obecnie nie ma jednej uniwersalnej diety dla wszystkich pacjentów z cukrzycą. W leczeniu mogą być stosowane różne strategie żywieniowe, w tym dieta DASH (dietary approaches to stop hypertension), dieta wegetariańska czy dieta śródziemnomorska. Istotne jest to, by pacjenci komponowali posiłki, opierając się na produktach z niskim IG, a także by ich dieta była właściwie zbilansowana pod kątem energii oraz makro- i mikroskładników odżywczych.

Opracowując założenia diety, należy potraktować priorytetowo szacowanie zawartości węglowodanów przyswajalnych w posiłku, np. w systemie wymienników węglowodanowych (WW) oraz wymienników białkowo-tłuszczowych (WBT). Zgodnie z definicją WW to taka ilość produktu spożywczego, która dostarcza 10 g węglowodanów przyswajalnych, czyli 40 kcal, ponieważ 1 g węglowodanów dostarcza organizmowi 4 kcal energii. 1 WBT to 100 kcal pochodzących z białka i/lub tłuszczu.

Oczywiście dietę należy dopasować do stosowanego przez pacjenta typu insulinoterapii. Zalecanym modelem leczenia jest intensywna funkcjonalna insulinoterapia z wykorzystaniem wielokrotnych podskórnych dawek insuliny lub ciągłego podskórnego wlewu insuliny prowadzonego za pomocą osobistej pompy insulinowej. Umożliwia ona osiągnięcie bardzo dobrego wyrównania metabolicznego przy zachowaniu zdrowego żywienia i bez rezygnacji z uprawiania sportu.