Wątpliwości wokół definicji prac wykonywanych w szczególnych warunkach i decydujących o możliwości skorzystania z tego uprawnienia

Nie we wszystkich zawodach człowiek jest w stanie pracować aż do emerytury. Niektóre wymagają szczególnej sprawności psychofizycznej, a możliwość należytego ich wykonywania zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Tej sytuacji wychodzi naprzeciw art. 3 ust. 3 ustawy o emeryturach pomostowych i definiuje istotę prac o szczególnym charakterze. Wykaz takich zajęć znajdujemy w załączniku nr 2 do wymienionej ustawy. Co należy podkreślić: ustawa definiuje istotę prac o szczególnym charakterze i zalicza do nich tylko te, których cechy określa załącznik. Wykaz jest kompletny, tzn. nie ma charakteru przykładowego. W jego poz. 24 wymieniono „prace personelu medycznego w zespołach operacyjnych dyscyplin zabiegowych i anestezjologii w warunkach ostrego dyżuru”. Mówiąc kolokwialnie, osoby tak pracujące mają prawo do wcześniejszej emerytury, jeśli spełniają dodatkowe warunki. Proste? Otóż nie.

W tle sprawy, którą w marcu tego roku rozstrzygał Naczelny Sąd Administracyjny, splatają się trzy spory. Pierwszy to efekt niezgodności poglądów pracownika i szpitala co do zasadności wpisu charakteru pracy tego pracownika do zakładowego wykazu. W drugim idzie o uprawnienia inspekcji pracy. W trzecim wchodzi w grę ZUS i sąd powszechny.

Inspekcja pracy: zabiegi w stanach nagłych

Na początku 2011 roku E.J., który niezmiennie uważa, że wykonuje prace o szczególnym charakterze, zwrócił się o pomoc do Państwowej Inspekcji Pracy. Teoretycznie nie był to kierunek zły – jednym ze skutków kontroli pracodawcy przez inspektora PIP może być nakaz umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (art. 11a ustawy o PIP). Jednak początkowo inspektor odmówił E.J. wydania takiego nakazu. Od tej decyzji zainteresowany odwołał się do drugiej instancji. Okręgowy inspektor pracy po rozpoznaniu odwołania uchylił odmowę i przekazał sprawę organowi I instancji do ponownego rozpatrzenia.

Rozpoznając po raz kolejny sprawę, inspektor zmienił pogląd. Nakazał szpitalowi umieszczenie E.J. w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. W uzasadnieniu tej decyzji stwierdził, że E.J. jest zatrudniony w szpitalu od września 1987 roku na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony. Obecnie w pełnym wymiarze czasu pracy pracuje na Oddziale Intensywnej Terapii Noworodka Kliniki Neonatologii. Do jego obowiązków należy m.in. zapewnienie kompleksowych świadczeń neonatologicznych oraz asystowanie przy zabiegach wykonywanych przy łóżku chorych (w szczególności przy zabiegach zakładania wkłucia centralnego, obwodowego, odśluzowania dróg oddechowych, intubacji). E.J. należy do tzw. średniego personelu medycznego. Świadczy pracę w zespole operacyjnym dyscypliny zabiegowej w warunkach ostrego dyżuru. Podstawowym zadaniem wszystkich oddziałów anestezjologii i intensywnej terapii, bez względu na ich usytuowanie w strukturze szpitala, jest przeprowadzanie zabiegów w stanach nagłych związanych z zagrożeniem życia pacjenta. Dlatego E.J. – konkludował inspektor – spełnia warunki przewidziane w pkt 24 załącznika nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych.

Od tej decyzji odwołał się szpital. Jednak okręgowy inspektor pracy utrzymał ją w mocy. Szpital nie dawał za wygraną i decyzję zaskarżył do wojewódzkiego sądu administracyjnego.

Szpital: tylko blok operacyjny

Według szpitala inspektorzy pracy zastosowali błędną wykładnię wzmiankowanego pkt 24 załącznika nr 2, nieprawidłowo interpretując pojęcie „dyscyplin zabiegowych”. Choć pojęcie to nie zostało zdefiniowane w obowiązujących przepisach, występowało w wykazie dyscyplin naukowych opracowanym na potrzeby 33. konkursu Komitetu Badań Naukowych. W wykazie tym przyjęto podział nauk klinicznych na zabiegowe i niezabiegowe według metod postępowania. Podział ten, zaakceptowany w nauce, powinien służyć jako wskazówka interpretacyjna pkt 24.

Natomiast ustalając kryterium działania „w warunkach ostrego dyżuru”, szpital powołał się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2 marca 2011 roku (sygn. akt K 23/09). TK wyjaśnił, że w tym zakresie należy kierować się kryterium pracy w warunkach nagłości oraz nieprzewidywalności, utrudniających stosowanie procedur zapewniających bezpieczeństwo własne i innych osób.

Według szpitala interpretacja wymienionych określeń przez inspekcję pracy jest zbyt szeroka. Doprowadziło to do błędnego przyjęcia, że praca pielęgniarek na oddziałach anestezjologii i intensywnej terapii jest pracą wykonywaną w zespołach operacyjnych dyscyplin zabiegowych. Tymczasem tylko prace wykonywane na bloku operacyjnym są pracami wykonywanymi w warunkach ostrego dyżuru.

Wojewódzki sąd administracyjny: inspektor przekroczył uprawnienia

WSA w Krakowie uchylił decyzje inspekcji pracy. W uzasadnieniu dowodził, że istota problemu sprowadza się do ustalenia, czy organy inspekcji pracy są uprawnione do nakazania – jak to zrobił inspektor w opisywanej sprawie – umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace o szczególnym charakterze, w sytuacji gdy pracodawca nie umieścił stanowiska zajmowanego przez tegoż pracownika w sporządzonym wykazie stanowisk.

Sąd doszedł do przekonania, że takie uprawnienia przysługują inspektorowi tylko w sprawach, w których kwalifikacja charakteru pracy (szczególny czy normalny) nie wywołuje kontrowersji. Kwestie sporne rozstrzygać może tylko ZUS, a na dalszym etapie sąd powszechny. Inspektorzy naruszyli zatem przepisy regulujące zakres ich uprawnień. Sąd zauważył też, że o tym, czy pracownik spełnia warunki do nabycia prawa do emerytury pomostowej, nie decyduje wpis do ewidencji ani nakaz PIP. Prowadzenie ewidencji ma jedynie ułatwić pobór składek ubezpieczeniowych.

Z tym orzeczeniem nie zgodził się inspektor. W skardze kasacyjnej argumentował: zgodnie z art. 41 ust. 1 ustawy o emeryturach pomostowych pracownikowi w przypadku nieumieszczenia w ewidencji osób wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za które jest przewidziany obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych, przysługuje skarga do PIP (ust. 6). W jakim celu miałby to robić? Korekta wpisu, o której mowa w ustawie o PIP, musi się łączyć z oceną charakteru pracy. Wniosek stąd, że wyrok bezpodstawnie pozbawia organy PIP nadanych im ustawowo uprawnień do wydania decyzji administracyjnej, czy dany pracownik rzeczywiście wykonuje pracę o szczególnym charakterze. Skarżący przywołał nawet art. 24 i art. 193 Konstytucji RP, zarzucając wyrokowi pozbawienie organów PIP prawa merytorycznego rozstrzygania o warunkach pracy, co godzi w istotny interes państwa, które zagwarantowało sobie nadzór nad tymi warunkami.

Sprawa trafiła do NSA.

NSA: inspektor nie rozstrzyga sporów

Wobec tych zarzutów NSA musiał skupić się na analizie uprawnień PIP. Przekonywał więc: Państwowa Inspekcja Pracy jest organem administracji publicznej powoływanym do sprawowania nadzoru i kontroli nad stanem bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przestrzeganiem prawa pracy. Wykonuje wobec podmiotów kontrolowanych funkcje władcze, administracyjne, jednakże nie ma prawnych możliwości władczego reagowania na wszelkie naruszenia prawa. Nie jest pozasądowym organem właściwym do wyrokowania we wszystkich kwestiach spornych ujawnionych w prowadzonych postępowaniach. Inspektor za pomocą instrumentów takich jak nakaz może nakłaniać pracodawcę do wykonania ciążących na nim obowiązków, ale nie załatwia indywidualnych roszczeń pracownika.

Dalej NSA tłumaczy: przyznanie pracownikowi uprawnienia do zawiadomienia inspekcji pracy o niewpisaniu pracownika do ewidencji określonej w art. 41 ust. 4 pkt nie dowodzi, że pracownik ów może skutecznie żądać rozstrzygnięcia przez inspekcję, czy rodzaj świadczonej przez niego pracy powinien być zaliczony do kategorii prac wykonywanych w szczególnych warunkach lub pracy o szczególnym charakterze. Organy inspekcji pracy, otrzymawszy to zawiadomienie, zobowiązane są prowadzić postępowanie kontrolne. Postępowanie to może zakończyć się wydaniem na podstawie art. 11a ustawy o PIP nakazu o wpisaniu pracownika do ewidencji tylko wówczas, gdy dane stanowisko pracy zostało przez samego pracodawcę uwzględnione w wykazie, a pomimo to pracownik spełniający wszystkie warunki do objęcia go obowiązkiem opłacania składek na fundusz emerytur pomostowych nie został umieszczony w ewidencji. Natomiast spór dotyczący charakteru stanowiska pracy wymaga rozstrzygnięcia przez ZUS, a następnie, w razie złożenia odwołania, przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych.