Mimo to zespół Giurgei był zdeterminowany, żeby drogą porażkę przekształcić w sukces.

Niespodziewany sukces

Jeden z analogów GABA – związek UCB 6215 miał nieoczekiwane działanie farmakologiczne, a mianowicie hamował oczopląs pochodzenia przedsionkowego u królików. Przy tym był bardzo bezpieczny dla zwierząt w testach toksyczności. Co interesujące, ze względu na bezprecedensowe bezpieczeństwo nie ustalono wartości LD50 dla piracetamu, czyli takiej dawki, która powoduje śmierć 50 proc. zwierząt w badaniach jego ostrej toksyczności. Pozostałe zsyntetyzowane cykliczne analogi GABA były zupełnie inertne w przedklinicznych testach farmakologicznych.

Mimo negatywnych obserwacji u zwierząt w latach 1965-1966 rozpoczęto testowanie sedatywnego efektu UCB 6215 u ludzi. Badania te, czego można się było spodziewać, zakończyły się konkluzją, że UCB 6215 takiego działania nie ma. Jeden z zespołów klinicznych zaobserwował natomiast intrygujący efekt stosowania UCB 6215 u osób po wstrząśnieniu mózgu. Po miesiącu stosowania UCB 6215 wykazano znacząco szybszy powrót pamięci u osób po wstrząśnieniu mózgu niż w grupie kontrolnej bez takiej ekspozycji. Naturalnie „lepsze myślenie”, paradoksalna aktywacja poznawcza, a nie hamowanie OUN zainteresowały badaczy.

Kolejne badanie kliniczne z udziałem dzieci chorych na padaczkę zakończyło się nieprecyzyjnym wnioskiem, że „(związek UCB 6215) powoduje pewną poprawę funkcji poznawczych”. W ten sposób coraz śmielej tworzyła się koncepcja prokognitywnego działania tego związku.

W 1971 roku firma UCB wprowadziła do lecznictwa piracetam (UCB 6215) pod handlową nazwą Nootropyl. Był to pierwszy tzw. lek nootropowy, którego profil działania klinicznego zainspirował Giurgeę do stworzenia tej właśnie nazwy dla nowej farmakologicznie kategorii terapeutycznej.

Inteligentny lek

W 1979 roku w „Psychopharmacology” (Berl) opublikowano wyniki badania o przełomowym znaczeniu, w którym uczestniczyli zdrowi ochotnicy w wieku studenckim z Braine-l’Alleud w Belgii (Dimond SJ, Brouwers EM. Increase in the power of human memory in normal man through the use of drugs. Psychopharmacology [Berl] 1976;49:307-9). W sposób randomizowany podzielono ich na dwie grupy, w których analizowano efekty metodą podwójnie ślepej próby; pierwszej grupie uczestników podawano codziennie trzy razy po cztery kapsułki piracetamu po 400 mg, a druga była grupą kontrolną. Efekty kognitywne oceniano wstępnie po siedmiu dniach, nie stwierdzając żadnych różnic. Natomiast po 14 dniach stwierdzono istotne usprawnienie zdolności werbalnych i pamięci roboczej u osób otrzymujących piracetam. Tym samym spozycjonowano piracetam jako usprawniacz pamięci dla każdego, którego efekt nie jest przy tym natychmiastowy, ale wymaga przewlekłego stosowania, swoistego kumulowania się wpływu na OUN.

Nootropyl był wielkim sukcesem komercyjnym firmy UCB. Jego stosowanie stało się powszechne wśród osób z deficytami poznawczymi, w wieku podeszłym, ale także wśród całkowicie zdrowych. Choć był to do niedawna lek „bez mechanizmu działania” – niejasny był jego wpływ na OUN – to wydawało się, że jest spełnieniem marzeń o długotrwałym ulepszeniu inteligencji. Idea środków nootropowych wyszła poza ramy koncepcji naukowej, wielkie koncerny farmaceutyczne zaangażowały się w rozwój nowych leków nootropowych, a sama idea trafiła do świadomości masowej, w której spopularyzowane substancje tego typu nazwano inteligentnymi lekami (smart drugs).

Warto też dodać, że obecnie przypisuje się piracetamowi rolę pozytywnego modulatora receptorów AMPA dla aminokwasów pobudzających, a więc dołączył do leków o receptorowym mechanizmie działania.

Jeszcze na początku XXI wieku w metaanalizach wpływu piracetamu na funkcje poznawcze nadal wyrażano ostrożny optymizm co do jego tzw. działania nootropowego. Na podstawie sześciu randomizowanych badań klinicznych z udziałem chorych z różnymi typami otępienia (n = 477) Flicker i Grimley Evans stwierdzili poprawę w skali oceny globalnej CGIS (Global Impression of Change) (Piracetam for dementia or cognitive impairment: Cochrane Review. Cochrane Library, 2004, John Wiley & Sons). Ci sami autorzy w aktualizacji przeglądu z 2012 roku, do którego włączyli 24 badania z udziałem tych samych co poprzednio grup pacjentów (n = 11 959), potwierdzili co prawda poprawę w skali CGIS, ale brak wpływu piracetamu na bardziej specyficzne parametry oceny funkcji poznawczych, takie jak pamięć natychmiastowa, pamięć późna, zdolności werbalne, zdolności wzrokowo-przestrzenne czy punktacja w popularnej skali mini-mental, czyli Krótkiej Skali Oceny Stanu Psychicznego (MMSE) (Piracetam for dementia or cognitive impairment: Cochrane Review. Cochrane Library, 2012, John Wiley & Sons). Ich zdaniem nie ma zatem udokumentowanych przesłanek uzasadniających zalecanie piracetamu osobom z zaburzeniami funkcji poznawczych.

W poszukiwaniu choroby

Piracetam bywa stosowany także w zawrotach głowy, miokloniach korowych, dysleksji, dysgrafii, dyspraksji czy anemii sierpowatokrwinkowej, a badany był także w wielu różnych innych stanach chorobowych, w których brak skutecznej farmakoterapii. Krytycy piracetamu, wymieniając długą listę wskazań do jego zastosowania, nazywają go „lekiem poszukującym choroby”. Wraz z piracetamem choroby szukają jego pochodne z podgrupy 1 tzw. racetamów: pramiracetam i fenylpiracetam. W odróżnieniu od nich niewątpliwie swoją chorobę znalazły natomiast racetamy podgrupy 2, do których należą działające przeciwpadaczkowo lewetyracetam, seletracetam i brywaracetam.