Dr hab. med. Tadeusz Trzaska, prof. nadzw.

Korzyści z uprawiania sportu przez dzieci i młodzież są oczywiste: kontrolują prawidłowy rozwój fizyczny i motoryczny młodego organizmu, poprzez systematyczną aktywność fizyczną w tym okresie zwiększają szansę na wyrobienie nawyku kontynuacji aktywności sportowej w latach późniejszych.

Jest też druga strona medalu, czyli dzieci i młodzież utalentowana sportowo, gdzie stosuje się regularny trening, a w przypadku niewłaściwie dobranych obciążeń wysiłkowych i udziału w zawodach sportowych może dochodzić do ostrych i przewlekłych obrażeń narządu ruchu. Również okres wakacji sprzyja zwiększonej aktywności sportowej dzieci i młodzieży prowadzących siedzący tryb życia i nieprzygotowanych do zajęć sportowych. W takich przypadkach nietrudno o urazy.

Uwzględniając dane z traumatologii sportowej młodocianych sportowców, możemy wyróżnić typowe urazy dla tej grupy wieku, które przy poprawnej diagnostyce i specjalistycznym leczeniu zapewniają w różnym czasie powrót do poprzedniej aktywności sportowej. Przykładowo do najczęstszych urazów miednicy i kończyn dolnych należą: złuszczenie głowy kości udowej, złamania awulsyjne miednicy, biodro trzaskające, przemijające zapalenie błony maziowej stawu biodrowego, zespół mięśnia gruszkowatego, uszkodzenie więzadła krzyżowego przedniego, uszkodzenia łąkotek, choroba Osgooda-Schlattera, „kolano pływaka”, skręcenie bocznej części stawu skokowego i złuszczenie dystalnej części kości strzałkowej typu Saltera, martwice jałowe kości łódkowatej i głowy drugiej kości śródstopia oraz przewlekły zespół przedziałów powięziowych w obrębie dystalnej części kończyny dolnej.

Trzy podstawowe okresy

Zajęcia sportowe początkowo powinny mieć charakter wszechstronny. Peterson i Rendstrom podkreślają, że „dzieci nie są miniaturową skalą dorosłych”. Ta uwaga jest pierwszym sygnałem ostrzegawczym przed skutkami zapominania o tak podstawowym zagadnieniu. Aktywność sportowa dzieci i młodzieży powinna uwzględniać trzy podstawowe okresy w zależności od wieku:

I okres – obejmuje lata od 6.-7. do 10. r.ż. Dominują ćwiczenia ogólnorozwojowe, gry i zabawy;

II okres – od 10 do 15-16 lat. Pozwala na ukierunkowanie specjalistyczne, wprowadzenie zasad treningu kondycyjnego, nauki techniki i taktyki danej dyscypliny, przygotowanie do treningu specjalistycznego;

III okres – powyżej 16 lat. Pozwala na zwiększenie specjalistycznych zadań treningowych.

W okresach dorastania musimy pamiętać, że w tym wieku kształtują się poszczególne organy odpowiedzialne za prawidłowe czynności życiowe organizmu. Najważniejsze z nich to układ krążenia i oddechowy oraz narząd ruchu. Jeśli pojawią się nieprawidłowości ograniczające sprawność ruchową, nie jest to obojętne również dla prawidłowego funkcjonowania tzw. sfery psychicznej. Jeżeli w okresie dorastania dzieci i młodzieży zapomnimy o tych prawidłowościach, może dojść do tragedii. Prof. Dziak zajmujący się od wielu lat problematyką traumatologii sportu podkreśla, że „narastająca liczba uszkodzeń sportowych narządu ruchu u dzieci i dorastających ma za przyczynę masowe uprawianie sportu kwalifikowanego i aktywność sportową bez odpowiedniego nadzoru trenerskiego i lekarskiego”. Ponadto trzeba pamiętać, że w tym okresie dziecko ma obowiązek wobec szkoły, czyli dobre wyniki w nauce oraz uzyskanie jak najlepszych wyników sprawnościowych (sportowych). Na tym etapie nie wszystkie dzieci radzą sobie z obciążeniami psychicznymi wynikającymi z kumulacji treningu, nauki i stresów związanych z nauką i sportem.

Tabela 1. Urazy sportowe dzieci i młodzieży w sezonie letnim (modyfikacja – Madden 2003, Nicola 2003, Rice 2003, Rice i wsp. 2003, McMahon 2007).

Warto podkreślić, że w zależności od rodzaju uprawianej dyscypliny sportu przez dzieci i młodzież występuje zróżnicowany stopień ryzyka doznania urazów narządu ruchu oraz specyficzne rodzaje i umiejscowienie obrażeń (tabela 1).

(Nie)równy trening

Należy pamiętać, że rozwój każdego młodego organizmu ma charakter indywidualny i własny rytm biologiczny. Ten rytm jest bardzo często podobny, zbliżony, ale nigdy taki sam. Natomiast prowadzony w klubie sportowym (lub szkole) trening jest zwykle taki sam (równy) dla wszystkich. Zwiększenie aktywności sportowej związane jest z częstymi treningami trzy-pięć razy w tygodniu po dwie-cztery godziny. Ten okres dorastania stanowi pierwsze stadium naturalnej selekcji w kwalifikacji do dalszego treningu sportowego o zwiększonej aktywności. Wspomniany okres naturalnej selekcji ma trzy aspekty: psychologiczny, ogólnorozwojowy ze szczególnym uwzględnieniem wydolności krążeniowo-oddechowej i ortopedyczny obejmujący wydolność narządu ruchu.

Aspekt psychologiczny dotyczy wspomnianej kumulacji stresów związanych z nauką i sportem. Ten stres bardzo często pogłębiany jest przez presję rodziców (najczęściej tych z przeszłością sportową), bardzo wysokie oczekiwania własne i zewnętrzne oraz uzyskiwanie słabszych wyników niż rówieśnicy. Często w tym okresie pojawia się zespół wypalenia i rezygnacji.

Aspekt ogólnorozwojowy dotyczy w szczególności wnikliwej obserwacji dzieci w czasie zajęć sportowych, zwracania uwagi na zwiększoną męczliwość niektórych dzieci, zwrócenia uwagi na nadmierną bladość powłok po zwiększonym wysiłku fizycznym, zasinienie warg czy uszu, nadmierną potliwość. Są to tylko niektóre elementy wymagające wnikliwej obserwacji. Dzieci w dużym stopniu dysymulują zmęczenie, chcą za wszelką cenę wygrać z kolegami, należy więc te uwagi rozpatrywać w aspekcie profilaktyki tzw. przypadkowych zgonów w czasie zawodów sportowych. Prof. Jegier podaje, że w 80-85 proc. ich przyczyną jest śmierć sercowa (sudden cardiac death). Dzieci z wrodzonymi wadami serca lepiej tolerują wysiłek fizyczny niż osoby dorosłe z takimi samymi wadami. Potwierdzając opinię prof. Dziaka, powiem, że najbardziej zagrożone są dzieci ambitne oraz te, których rodzice są bezwzględni i bezkrytyczni, kreując je przedwcześnie na przyszłych mistrzów i medalistów.

Ryc. 1. Chrząstki wzrostowe w okolicy stawu kolanowego.

Aspekt ortopedyczny. Okres dorastania jest uwarunkowany prawidłową czynnością chrząstek wzrostowych, które są najbardziej czynne w okolicy kolana (dalsza nasada uda i bliższa nasada piszczeli) (ryc. 1). Od prawidłowej czynności chrząstek wzrostowych zależy wzrost i oś kończyny. Wzmożona czynność chrząstek wzrostowych przypada na 7.-15. r.ż. Bardzo często przeciążenia i przypadkowe urazy przyczyniają się do zmniejszenia aktywności chrząstek wzrostowych (niski wzrost), asymetrycznego zrastania (zaburzenie osi kończyny na poziomie stawu kolanowego) lub całkowitego przedwczesnego zarośnięcia (skrócenie kończyny). Ponadto należy wspomnieć, że nieprawidłowości rozwojowe okolicy stawu kolanowego na podłożu dysplastycznym ujawniają się dopiero właśnie w wieku szkolnym podczas zwiększonej aktywności fizycznej. Te nieprawidłowości to: wysokie ustawienie rzepki z tendencją do jej zwichnięcia, anomalie stawu rzepkowo-udowego, zaburzenia osi kończyny na poziomie stawu kolanowego (zwykle koślawe).