Infekcje układu oddechowego to jeden z podstawowych problemów medycznych w gabinecie lekarskim, który z racji powszechnego występowania stanowi wyzwanie głównie dla lekarzy POZ. W etiologii ostrych zakażeń dróg oddechowych – błony śluzowej nosa i zatok przynosowych, gardła oraz migdałków podniebiennych, ucha środkowego, a także oskrzeli i oskrzelików − dominującą rolę odgrywają wirusy. Towarzyszący infekcji stan zapalny wywołuje uciążliwe dla pacjenta objawy choroby: nadprodukcję wydzieliny w drogach oddechowych (m.in. katar), kaszel, obrzęk błon śluzowych, ból głowy, a nawet gorączkę. Reakcja zapalna jest mechanizmem towarzyszącym procesom naprawy uszkodzonych tkanek i naturalną odpowiedzią obronną na działanie patogenów. Gdy jest ona nadmiarowa lub długotrwała, może prowadzić do znaczącego nasilenia objawów, a w skrajnych przypadkach przyczynić się do upośledzenia funkcji tkanek lub narządów. Z punktu widzenia chorego kluczowe jest więc, aby reakcja zapalna pozostawała pod kontrolą, by w sposób skuteczny i bezpieczny łagodzić dokuczliwe objawy.

Nadużywanie antybiotyków

W latach 2021 i 2022 zostały opublikowane odpowiednie wytyczne oraz rekomendacje specjalistów w zakresie diagnostyki, leczenia i konieczności racjonalizacji stosowania antybiotyków w infekcjach dróg oddechowych. Autorzy obydwu dokumentów zwracają uwagę na wirusową etiologię większości ostrych zakażeń dróg oddechowych, a także na dużą skalę niezasadnej preskrypcji antybiotyków, sięgającą w Polsce aż 56% przypadków.

Efektem jest wzrost liczby szczepów opornych na antybiotyki, skutkujący zmniejszeniem skuteczności tej grupy leków. Z tego powodu specjaliści zalecają skupienie się na leczeniu objawowym w trakcie trwania infekcji dróg oddechowych z jednoczesnym odroczeniem podania antybiotyku w ramach tzw. strategii czujnego wyczekiwania.

Strategia czujnego wyczekiwania − 1,8-cyneol jako jedna z opcji

W wytycznych dla lekarzy POZ dotyczących leczenia pacjentów z infekcjami oraz stanami zapalnymi dróg oddechowych jedną z opcji leczenia objawowego ostrego i przewlekłego zapalenia błony śluzowej nosa i zatok przynosowych oraz ostrego zapalenia oskrzeli i oskrzelików jest 1,8-cyneol. To terpenoid, będący podstawowym składnikiem olejku eukaliptusowego. Jest to związek przebadany w randomizowanych badaniach klinicznych z kontrolą placebo. Wskazaniami do stosowania 1,8-cyneolu są: produktywny kaszel, leczenie wspomagające ostrego, nieropnego zapalenia zatok oraz leczenie wspomagające w zapalnych chorobach dróg oddechowych.

Jednym z mechanizmów działania 1,8-cyneolu jest zmniejszenie translokacji czynnika NF-κB z cytoplazmy do jądra komórkowego, co hamuje geny prozapalne i pośrednio produkcję interleukiny 1 (IL-1) oraz innych wczesnych mediatorów zapalnych. Ponadto 1,8-cyneol redukuje ekspresję genów mucyn (MUC2, MUC19) oraz zmniejsza liczbę komórek kubkowych w zapalnie zmienionym nabłonku dróg oddechowych. Efektem działania 1,8-cyneolu jest więc redukcja wydzielania zmienionego zapalnie śluzu, poprawa klirensu śluzowo-rzęskowego i zmniejszenie nasilenia stanu zapalnego. Dodatkowo 1,8-cyneol w badaniach in vitro wykazuje działanie przeciwdrobnoustrojowe w stosunku do szerokiego spektrum bakterii Gram(+) i Gram(-) (np. Streptococcus aureus, Escherichia coli, Moraxella catarrhalis, Klebsiella sp., Salmonella sp.), a także grzybów (Aspergillus flavus). Ponadto związek ten ogranicza powstawanie biofilmu w przypadku E. coli, M. catarrhalis, S. aureus. Z kolei działanie przeciwwirusowe 1,8-cyneolu opiera się na aktywowaniu antywirusowego, interferonowego, regulatorowego czynnika 3 (IRF3) oraz na bezpośrednim ograniczaniu namnażania tego rodzaju patogenów, co wykazano w przypadku wirusów: zakaźnego zapalenia oskrzeli czy SARS-CoV-2.

Takie plejotropowe działanie 1,8-cyneolu przekłada się na obserwowaną w badaniach klinicznych skuteczność tego związku. W przypadku pacjentów z nieżytem nosa i ostrym, nieropnym zapaleniem zatok, zastosowanie 1,8-cyneolu znacząco łagodziło objawy, np.: ból głowy, wrażliwość nerwu trójdzielnego na ucisk, uczucie blokady nosa i nadprodukcję wydzieliny już 4 dnia terapii i mogło pozwolić na uniknięcie antybiotykoterapii. W innym badaniu klinicznym wykazano, że skuteczność dotycząca łagodzenia objawów zapalenia błony śluzowej nosa i zatok przynosowych była wyższa niż w przypadku produktu złożonego z substancji czynnych pochodzących z pięciu ziół po 4 dniach stosowania. Udowodniono ponadto, że wczesne zastosowanie 1,8-cyneolu – już w pierwszym dniu przeziębienia (≤12 godz.) − zmniejsza o 38% nasilenie objawów i skraca czas trwania infekcji o 2 dni w porównaniu z jego opóźnionym włączeniem (w 3, 4 dobie).

1,8-cyneol łagodzi również objawy w przypadku infekcji dolnych dróg oddechowych – oskrzeli. W badaniu klinicznym nad pacjentami z ostrym zapaleniem oskrzeli zauważono po 4 dniach stosowania 1,8-cyneolu znaczącą poprawę wyniku sumarycznego wskaźnika zapalenia oskrzeli, a także istotne ograniczenie częstotliwości napadów kaszlu w porównaniu z placebo.

Ponadto stosowanie 1,8-cyneolu u pacjentów z przewlekłą obturacyjną chorobą płuc (POChP) lub astmą potwierdziło efekt przeciwzapalny w drogach oddechowych oraz odnotowano lekkie działanie rozkurczowe i zmniejszoną nadreaktywność oskrzeli.

Bezpieczeństwo 1,8-cyneolu

W zestawieniu z innymi preparatami OTC, 1,8-cyneol jest związkiem dobrze tolerowanym, stosowanym do łagodzenia objawów infekcji dróg oddechowych. Jest to czysta substancja pochodzenia roślinnego, dzięki czemu ryzyko niepożądanych reakcji jest niższe niż w przypadku olejku eukaliptusowego, który zawiera w swoim składzie oprócz 1,8-cyneolu wiele innych substancji. Na podstawie badań klinicznych wykazano, że podawanie (do 6 miesięcy) 1,8-cyneolu w dawce 100-200 mg 3 x na 24 godz. jest bezpieczne. Warto zaznaczyć, że 1,8-cyneol, w przeciwieństwie do niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) oraz mukolityków (np. acetylocysteiny), nie uszkadza błony śluzowej przewodu pokarmowego. Związek ten nie jest kwasem, nie ma wolnych grup sulfhydrylowych, które rozbijają mostki disiarczkowe i upłynniają/depolimeryzują ochronny śluz w układzie pokarmowym, nie wpływa na pH żołądka, dlatego w połączeniu z NLPZ nie nasila ich gastrotoksycznego potencjału. Nie ma przeciwwskazań do podawania 1,8-cyneolu pacjentom z grupy ryzyka gastroenterologicznego (choroba refluksowa przełyku, nadżerki, wrzód żołądka czy dwunastnicy, krwawienia z przewodu pokarmowego w wywiadzie, zakażenie Helicobacter pylori itp.). Dodatkowo 1,8-cyneol nie wchodzi w klinicznie istotne interakcje z innymi lekami.

Podsumowanie

Znajomość dokładnego mechanizmu działania, skuteczności klinicznej oraz profilu bezpieczeństwa danej substancji sprawia, że wiadomo, w jakich sytuacjach klinicznych należy ją stosować. 1,8-cyneol jest bezpiecznym lekiem, który skutecznie łagodzi objawy infekcji zarówno górnych, jak i dolnych dróg oddechowych (zapalenie oskrzeli). Mając na uwadze wytyczne dotyczące terapii schorzeń układu oddechowego oraz konieczność racjonalizacji stosowania antybiotyków, warto rozpatrzyć zastosowanie 1,8-cyneolu w ramach tzw. strategii czujnego wyczekiwania.

Ilustracja: Tera Vector/iStock/Getty Images Plus/Getty Images