Niewłaściwa dieta i/lub niedobory składników odżywczych mogą niekorzystnie wpływać na procesy związane z powstawaniem odpowiedzi immunologicznej¹. Według Wieloośrodkowego Ogólnopolskiego Badania Stanu Zdrowia Ludności (badanie WOBASZ), w Polsce odnotowujemy nieodpowiednią podaż witaminy B₁₂ w diecie i może ona dotyczyć nawet 32% mężczyzn oraz 51% kobiet². Fakt ten jest dość niepokojący, gdyż jest to jedna z witamin wspierających prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego³. Jej niedobór może powodować ryzyko zwiększonej podatności na infekcje. Jest to ważne w kontekście ostatniego sezonu infekcyjnego (2022/2023), kiedy to wystąpił znaczący wzrost zachorowań i podejrzeń zachorowań na grypę, powyżej poziomów obserwowanych w latach poprzednich (szczyt >100 przypadków na 100 tys. ludności)⁴. W szybkim ustępowaniu objawów infekcji znaczącą rolę odgrywa sprawne działanie układu odpornościowego, uzupełniane leczeniem objawowym⁵. Z tego powodu warto zwrócić także uwagę na witaminy wspierające działanie układu immunologicznego⁴. Niniejszy artykuł podsumowuje bieżące informacje na temat roli witaminy B₁₂ w tym procesie.

Witamina B₁₂ jest to związek z grupy tzw. korynoidów, cechujących się zawartością kobaltu w swojej strukturze chemicznej, stąd dodatkowa nazwa grupy − kobalaminy. Kobalamina ma zdolność do wiązania się z różnymi grupami funkcyjnymi, w efekcie czego powstają: cyjanokobalamina, 5-deoksyadenozylokobalamina, metylokobalamina lub hydroksokobalamina^6,7.

Witamina B₁₂ jako dietetyczny składnik odżywczy jest niezbędna do prawidłowego przebiegu wielu procesów w organizmie, do których należą m.in: erytropoeza w szpiku kostnym, synteza DNA i RNA w erytroblastach, synteza tyminy, przemiana kwasu foliowego do biologicznie aktywnego tetrahydrofolianu, przekształcanie homocysteiny w metioninę, metabolizm tłuszczów i węglowodanów^8,9. Natomiast mniej znaną rolą witaminy B₁₂ jest jej wpływ na układ odpornościowy. Jest ona zaangażowana w następujące procesy: produkcji przeciwciał, cytokin, proliferacji oraz różnicowania limfocytów, a także umożliwia utrzymanie prawidłowej odpowiedzi immunologicznej Th1-zależnej¹⁰. Jej niedobór z kolei może być związany z mniejszą ilością krążących limfocytów lub gorszym rokowaniem w przypadku zakażenia SARS-CoV-2^11,12. Ma ona wpływ na odporność wrodzoną oraz nabytą^9,13.

Witamina B₁₂ w odporności nabytej

Komunikacja w obrębie układu odporności nabytej oraz pomiędzy układami odporności wrodzonej i nabytej zależy od bezpośrednich interakcji komórek (np. limfocytów T i B), a także od produkcji cytokin prozapalnych (np. interleukin [IL] i czynnika martwicy nowotworów − TNF-α)¹³. W odporności nabytej niezwykle istotna jest aktywność komórek T-pomocniczych: Th1 oraz Th2, ponieważ gwarantuje to precyzyjną i skuteczną odpowiedź immunologiczną¹⁴. Komórki te zawierają na swojej powierzchni marker białkowy CD4+, dzięki czemu mogą wysyłać sygnały do innych markerów komórek odpornościowych, takich jak CD8+ na powierzchni cytotoksycznych limfocytów T oraz do komórek NK (naturalnych zabójców) lub komórek dendrytycznych (prezentujących antygen)¹³. Stosunek CD4/CD8 określa wydolność i zaangażowanie układu odpornościowego w zwalczanie patogenów. W zależności od ilości komórek CD4+Th2 można rozpoznać stopień zaawansowania choroby – im dłużej ona trwa, tym więcej jest tych komórek, jednak kosztem CD4+Th1. Spadek liczby komórek CD4+ w stosunku do całkowitej liczby limfocytów i komórek CD8+ może być oznaką zakażenia wirusowego. Najczęściej przyczyną okresowego obniżenia liczby limfocytów CD4+ jest ostra infekcja wirusowa, np. zapalenie płuc, grypa lub zakażenie wirusem opryszczki.

Ponieważ komórki odpornościowe charakteryzują się wysoką aktywnością metaboliczną i wysokim tempem proliferacji, wymagają odpowiedniego stężenia witaminy B₁₂ do podtrzymania tempa tworzenia nowej puli komórek. Udowodniono, że witamina B₁₂ wspomaga proliferację komórek T¹⁵, wpływa na utrzymanie równowagi pomiędzy limfocytami pomocniczymi – Th (CD4+) a cytotoksycznymi komórkami Tc (CD8+) (ryc. 1)^13,16. W ciężkich przypadkach COVID-19 także zaobserwowano znaczne spadki liczby komórek T. Pacjenci przyjmowani na oddziały intensywnej terapii (OIT) wykazywali drastyczny spadek liczby komórek CD8+¹⁷. Wykazano, że doustna suplementacja witaminą B₁₂ w dawce 500 µg/dobę w połączeniu z witaminą D i magnezem u starszych pacjentów z COVID-19 istotnie ograniczyła odsetek osób wymagających tlenoterapii i/lub intensywnej terapii¹⁸.

Związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy spożyciem witaminy B₁₂ a funkcjonowaniem układu odpornościowego potwierdzono w badaniach z udziałem pacjentów z niedokrwistością złośliwą lub niedokrwistością megaloblastyczną. Niedobór witaminy B₁₂ był wyraźną przyczyną stłumionej aktywności komórek NK, zmniejszonej liczby krążących limfocytów T CD8+, wzrostu liczby komórek CD4+ i związanego z tym nieprawidłowo wysokiego stosunku CD4/CD8, co z kolei może skutkować osłabioną odpornością oraz zwiększonym ryzykiem infekcji wirusowych i bakteryjnych (ryc. 1)^15,19-21.

Zaobserwowano, że w wyniku leczenia cyjanokobalaminą (1,000 µg/dzień) w iniekcjach domięśniowych zwiększyła się produkcja limfocytów T, liczby bezwzględne i odsetek podgrup limfocytów były podwyższone²⁰. Przede wszystkim odnotowano wzrost bezwzględnej liczby limfocytów CD8+, a także nieznaczny wzrost liczby limfocytów CD4+ oraz obniżenie stosunku CD4/CD8 i nasilenie aktywności komórek NK. Stwierdzono także wzrost stężenia immunoglobulin IgG, IgA, IgM. Wyniki tego badania wskazują na immunoregulacyjny potencjał witaminy B₁₂, wspomagający utrzymanie równowagi pomiędzy poszczególnymi pulami limfocytów²⁰. Aczkolwiek wyniki badań nad witaminą B₁₂ w tej kwestii nie są spójne, późniejsze badanie Watanabe i wsp. (2015) w grupie pacjentów z niedokrwistością nie potwierdziło wpływu terapii zastępczej witaminą B₁₂ na wartość T CD8+, stosunek CD4/CD8 ani na pulę komórek T regulatorowych (Treg)²².

Z kolei w innym badaniu z udziałem 15 immunokompetentnych dorosłych (w wieku >65 lat) z niskim stężeniem witaminy B₁₂ w surowicy zaobserwowano upośledzoną odpowiedź przeciwciał na polisacharydową szczepionkę pneumokokową, co sugeruje, że zmniejszona dostępność witaminy B₁₂ dla szybko proliferujących limfocytów B może również upośledzać ekspansję klonalną i syntezę swoistych immunoglobulin^23,24.

Witamina B₁₂ w odporności wrodzonej

Niedobór witaminy B₁₂ może wpływać również na odpowiedź fagocytujących komórek (monocytów/makrofagów) w odporności wrodzonej (ryc. 1). Wydzielane przez nie cytokiny prozapalne (np. interleukiny oraz czynnik martwicy nowotworów) mobilizują i przyciągają kolejne komórki odporności do miejsca infekcji w celu fagocytozy patogenów lub usuwania innych martwych/uszkodzonych komórek. Warto zaznaczyć, że TNF-α jest cytokiną ambiwalentną i szczególnie w nadmiarze może działać prozapalnie. Witamina B₁₂ ma ścisły związek ze stężeniami TNF-α oraz IL-6, co wykazano w modelu eksperymentalnym, w którym uzupełnianie zwierzętom niedoboru za pomocą iniekcji podskórnych z cyjanokobalaminy (200 µg) przez dwa miesiące znormalizowało ich stężenia^25,26.

Istnieje pilna potrzeba dalszych badań nad wpływem witaminy B₁₂ na odporność nabytą i wrodzoną, przeprowadzanych na bardziej reprezentatywnych grupach (obecne badania obejmują maksymalnie 30 osób), w celu ustalenia pełnego spektrum immunomodulującego działania tej witaminy.

Kiedy należy i warto wspierać odporność?

Układ odpornościowy powinien być przede wszystkim odpowiednio odżywiany źródłami energii, niezbędnymi mikro-, makroelementami oraz witaminami, służącymi jako kofaktory do utrzymania prawidłowej odpowiedzi immunologicznej¹⁵. Niedostateczne stężenie witaminy B₁₂ może prowadzić do obniżenia odporności, zwiększając podatność na infekcje, które z kolei wtórnie pogarszają stan odżywienia organizmu i prowadzą do powstania reakcji błędnego koła¹⁶. Suplementowanie witaminy B₁₂ należy rozważać głównie w przypadku stwierdzonych niedoborów lub w populacji nimi zagrożonych, którymi są osoby stosujące leki zaburzające wchłanianie tej witaminy, np.: inhibitory pompy protonowej, metformina, antagoniści H2, kolchicyna, chloramfenikol, neomycyna bądź doustna antykoncepcja oraz hormonalna terapia zastępcza^27-29. Kolejną grupę stanowią osoby z zaburzeniami wchłaniania z przewodu pokarmowego, osoby z przewlekłą chorobą alkoholową oraz te w podeszłym wieku (>65 lat)³⁰. Suplementowania witaminy B₁₂ mogą wymagać przede wszystkim ludzie z niewystarczającą jej podażą w diecie, czyli ortodoksyjni wegetarianie/weganie^30,31. Grupę zagrożoną niedoborami mogą stanowić także sportowcy >50 lat, którzy stosują ubogie diety, szczególnie te ograniczające spożycie pokarmów wysokooenergetycznych lub eliminujące grupy produktów z diety, z wyłączeniem sportowców, którzy otrzymują wraz z pożywieniem odpowiednią ilość energii w postaci wysokiej jakości węglowodanów i białek^32,33. Natomiast w obliczu braku ryzyka rozwoju niedoborów, gdy dieta w pełni pokrywa dobowe zapotrzebowanie na witaminę B₁₂, suplementacja nie jest wskazana.