Wpływ czynników środowiskowych na występowanie zaburzeń psychicznych

Zwiększona częstość występowania zaburzeń psychicznych wśród pacjentów upośledzonych umysłowo wynika z częstszego występowania w tej grupie następujących czynników:

• uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego
• trudności w komunikacji werbalnej
• liczne doświadczenia strat
• separacje
• doświadczanie odrzucenia
• trudności w radzeniu sobie z problemami życia codziennego wynikającymi z niskiego poziomu inteligencji
• zaburzenia życia rodzinnego
• choroba psychiczna rodziców
• trudności wychowawcze
• obniżone umiejętności społeczne
• niska samoocena i brak wzmocnienia w postaci sukcesów
• stygmatyzacja, za którą idzie wykluczenie z życia społecznego.^4-6

Niepełnosprawność intelektualna oznacza także osłabienie mechanizmów adaptacyjnych wobec zmieniających się warunków życia, co w połączeniu z brakiem wsparcia i nieadekwatnymi wymaganiami otoczenia przynosi dekompensacje chorobowe. Rozpatrując przyczynę zaburzeń psychicznych i myśląc o włączeniu leczenia, należy zawsze zastanowić się, w jakim stopniu wystąpienie choroby jest odpowiedzią na trudną sytuację. Błędem jest ograniczanie się do farmakologicznego leczenia objawowego, często bowiem dopiero interwencje środowiskowe lub behawioralne przynoszą oczekiwaną poprawę. Stawianie przed osobą niepełnosprawną intelektualnie adekwatnych do jej możliwości zadań, wzmocnienie pozytywne w przypadku podejmowania wysiłku, docenianie starań i zapewnianie jej, że jest ważna i potrzebna, pomaga wyprzeć niewłaściwe wzorce zachowań i zastąpić je nowymi.

Złote zasady kontaktu z osobą niepełnosprawną intelektualnie

• Zapewnij spokojne i komfortowe miejsce badania.
• Jeśli to możliwe, rozmawiaj z osobą niepełnosprawną intelektualnie w obecności kogoś z bliskich – dzięki temu pacjent będzie odczuwał mniejszy lęk.
• Przedstaw się, wytłumacz, jaki jest cel rozmowy lub badania oraz co będzie się działo w jej/jego trakcie.
• Pozwól choremu wybrać swobodną pozycję.
• Nie wymuszaj kontaktu wzrokowego. Jeśli pacjent zasłania lub odwraca twarz podczas rozmowy, pozwól mu na to. Dzięki temu łatwiej oswoi się z nową dla siebie sytuacją.
• Okaż ciepło – uśmiech i cierpliwość mogą często zdziałać cuda.
• Mów prostym, zrozumiałym dla pacjenta językiem, staraj się unikać używania medycznych pojęć, gdyż następstwem niezrozumienia może być lęk, wycofanie czy odmowa współpracy.
• Pamiętaj, że jeśli pytania będą zbyt skomplikowane, a przebieg badania zbyt męczący, chory będzie unikał odpowiedzi, chcąc jak najszybciej zakończyć wizytę.
• Pamiętaj, że nawet dla osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim formułowanie dłuższych wypowiedzi, szczególnie dotyczących nieprzyjemnych wydarzeń, może być trudne. Okaż więc cierpliwość, nie ponaglaj. Przygotuj się na to, że pacjent może mieć problemy językowe i fonologiczne oraz kłopoty z umiejscowieniem poszczególnych wydarzeń w czasie.
• Co jakiś czas upewniaj się, że pacjent rozumie pytania, i odwrotnie, że ty właściwie zrozumiałeś wypowiedź pacjenta. W ten sposób łatwiej będzie też przyciągnąć uwagę chorego, co jest o tyle istotne, że u osób niepełnosprawnych intelektualnie utrzymanie należytej koncentracji przez dłuższy czas może być trudne. Gdy widzisz, że pacjent jest już zmęczony danym tematem, spróbuj odwrócić jego uwagę, pozwól mu się na chwilę odprężyć, porozmawiaj na neutralny temat.¹
• Pamiętaj, aby informacje uzyskane od chorego uzupełnić wywiadem od członków rodziny i opiekunów.
• W przypadku zaburzeń zachowania ustalenie rozpoznania może wymagać kilku wizyt lub obserwacji w warunkach szpitalnych. Porozmawiaj na ten temat z rodziną i opiekunami chorego, w ten sposób unikniesz nieporozumień i nadmiernych oczekiwań.
• Okaż wsparcie opiekunom pacjenta. Doceń trud i wysiłek, jakich wymaga opieka nad osobą niepełnosprawną intelektualnie. Często rodziny chorych odczytują konieczność pobytu w szpitalu jako własną porażkę, uznają swoje zaniedbania za jego przyczynę. Spokojnie wytłumacz, jaki cel ma hospitalizacja.
• Pamiętaj o uzyskaniu zgody pacjenta bądź jego opiekuna prawnego na udzielanie informacji medycznych osobom bliskim. Niepełnosprawność intelektualna pacjenta nie zwalnia lekarza z konieczności dochowania tajemnicy lekarskiej.

Podsumowanie

Diagnozowanie i leczenie pacjentów niepełnosprawnych intelektualnie stanowi wyzwanie bez względu na specjalizację lekarską. Problem ten jest jednak traktowany marginalnie, tak jakby niepełnosprawność intelektualna była rzadkim zjawiskiem. Tymczasem, biorąc pod uwagę częstość jej występowania, można przypuszczać, że niemal każdy lekarz zetknie się z pacjentem upośledzonym umysłowo. Umiejętność nawiązania kontaktu, zebrania wywiadu i przeprowadzenia badania warunkuje ustalenie właściwego rozpoznania i włączenie adekwatnego leczenia, stąd zagadnienia te powinny być tematem licznych wykładów i warsztatów dla lekarzy. W artykule przedstawiono jedynie podstawowe zasady kontaktu z osobą niepełnosprawną intelektualnie, a zatem jego tytuł „Kontakt z pacjentem z upośledzeniem umysłowym – co lekarz powinien wiedzieć” należałoby raczej rozumieć jako „o czym lekarz nigdy nie powinien zapomnieć”, gdyż zakres przydatnej wiedzy w tym zakresie jest dużo szerszy.