1. Czym jest zespół niespokojnych nóg?

Zespół niespokojnych nóg (RLS – restless legs syndrome) jest najczęstszym zaburzeniem ruchowym występującym podczas snu, typowym dla okresu zasypiania. Stwierdza się go u 5-8% populacji osób dorosłych, częściej u kobiet. W populacji objętej ryzykiem, do której zaliczamy osoby: w podeszłym wieku, z niewydolnością nerek, z niedokrwistością z niedoboru żelaza, kobiety w ciąży, częstość występowania może sięgać nawet do kilkudziesięciu procent. Rozpoznanie zespołu ustala się na podstawie występujących objawów niepokoju ruchowego z towarzyszącymi nieprzyjemnymi doznaniami czuciowymi w kończynach odczuwanymi przez pacjentów jako mrowienie, cierpnięcie, drętwienie, ból. Nasilenie tych objawów ma rytm okołodobowy. Pacjenci opisują, że objawy w dzień są dużo słabsze i pojawiają się tylko wtedy, gdy są w bezruchu. Objawy nasilają się wieczorem, uniemożliwiając bardzo często spokojne leżenie w łóżku. Dlatego też osoby z zespołem niespokojnych nóg ruszają co pewien czas nogami lub wstają z łóżka, lecz przynosi to ulgę na kilka minut, a następnie objawy nawracają.

2. Dlaczego chorujemy na zespół niespokojnych nóg?

Zespół niespokojnych nóg w niemal 50% przypadków wiąże się z innymi zaburzeniami somatycznymi lub neurologicznymi, stosowanymi lekami lub przyjmowanymi substancjami. Ma on wtedy charakter wtórny. Najczęstsze przyczyny wtórnych postaci to: niedobór żelaza i magnezu, polineuropatie i przyjmowanie substancji mogących wywołać albo nasilać objawy i niewydolność nerek. Niedobór żelaza i związana z nim niedokrwistość z niedoboru żelaza są najczęstszą z wtórnych postaci RLS. Żelazo jest makroelementem występującym w dużych ilościach w neuronach wytwarzających dopaminę, która jest neuroprzekaźnikiem niezbędnym do prawidłowego działania ośrodkowego układu nerwowego. Do leków mogących wywołać RLS należą: leki przeciwpsychotyczne, lit, trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, mianseryna, mirtazapina. Objawy RLS nasilają również substancje o działaniu stymulującym, takie jak: kofeina, teofilina, teobromina, nikotyna, alkohol. Wykluczenie wtórnych postaci RLS upoważnia do rozpoznania idiopatycznej postaci RLS, która dotyczy kolejnych 50% pacjentów z objawami zespołu. W idiopatycznych postaciach RLS nierzadko stwierdza się dodatni wywiad rodzinny, co przemawia za dziedzicznym podłożem zespołu. Mimo licznych badań nad patogenezą idiopatycznej postaci RLS jego przyczyny pozostają nieznane.

3. Jakie są objawy zespołu niespokojnych nóg?

Do objawów RLS zaliczamy przymus poruszania nogami, któremu towarzyszą nieprzyjemne odczucia w nogach lub który jest przez nie powodowany, co prowadzi do uczucia dyskomfortu. Przymus poruszania nogami lub odczucie dyskomfortu występują lub nasilają się w czasie braku aktywności bądź w spoczynku, ustępują zaś częściowo lub całkowicie podczas poruszania się, np. chodzenia. Objawy RLS nasilają się lub występują tylko wieczorem albo w nocy. Pacjenci opisują te odczucia jako pieczenie, mrowienie, cierpnięcie głęboko w łydkach, rzadziej w obrębie stóp bądź ud. Pojawiają się one np. podczas oglądania telewizji lub gdy osoba dotknięta RLS udaje się do łóżka i próbuje zasnąć. Odczuwane parestezje i niepokój zmuszają chorego do poruszania nogami lub ich masowania. Częściowo łagodzi to dolegliwości. Ustąpienie objawów po wykonaniu ruchu nogami jest tylko chwilowe, parestezje nawracają z taką samą siłą wkrótce po zaprzestaniu aktywności. U 90% osób z RLS występują okresowe ruchy kończyn – powtarzające się, bardzo regularne ruchy kończyn, przede wszystkim nóg, składają się z wyprostu palucha i grzbietowego zgięcia stopy, którym towarzyszą zgięcia w stawach kolanowym i biodrowym. Pojedynczy ruch trwa 0,5-5 s, a odstępy pomiędzy pojedynczymi ruchami w serii najczęściej 20-40 s. Osoby, które śpią z chorym na RLS, mówią, że kopie on przez sen.

4. Jak leczyć zespół niespokojnych nóg oraz czy można go skutecznie wyleczyć?

Wtórne postacie zespołu niespokojnych nóg wymagają leczenia przyczynowego chorób podstawowych. Pacjentom z niedokrwistością i niedoborem żelaza poza dietą bogatą w ten pierwiastek zaleca się stosowanie preparatów żelaza w tabletkach. Należy przyjmować je na czczo, godzinę przed posiłkiem, lub 2 godziny po nim, łącznie z witaminą C, co zapewnia lepsze wchłanianie żelaza. W razie niedoboru magnezu wskazana jest jego suplementacja. Należy dążyć do utrzymania prawidłowych stężeń żelaza i ferrytyny we krwi.

W idiopatycznej postaci RLS oraz w postaciach wtórnych, w których leczenie choroby podstawowej nie doprowadziło do poprawy, należy rozważyć terapię lekami dopaminergicznymi. Terapię powinien prowadzić specjalista neurolog lub lekarz z poradni leczenia zaburzeń snu. Powinien on regulować dawkę przyjmowanych leków z uwagi na falujący przebieg RLS. Terapia osób z RLS jest leczeniem objawowym, tzn. łagodzi jedynie objawy zespołu, nie można go natomiast całkowicie wyleczyć. Sama choroba nie stanowi bezpośrednio zagrożenia dla życia czy sprawności pacjenta. W przypadku złej odpowiedzi na leki dopaminergiczne lub przy ich nieskuteczności należy rozważyć stosowanie leków przeciwpadaczkowych. W ciężkich, opornych postaciach zespołu zaleca się małe dawki leków opioidowych, np. kodeiny.