Kamila Jończyk

lek. Karolina Wilczyńska

dr hab. n. med. Napoleon Waszkiewicz

Badania epidemiologiczne wskazują, że coraz częściej mamy do czynienia z tak zwanymi alkoholikami wysoko funkcjonującymi w populacji osób uzależnionych od alkoholu. Wydaje się, że częstość występowania tego rodzaju obrazu uzależnienia wciąż pozostaje niedoszacowana. Poza mechanizmem iluzji i zaprzeczeń stwierdzanym powszechnie wśród osób uzależnionych cechy takie, jak posiadanie rodziny, zatrudnienie i osiąganie wysokiego dochodu, znacząco utrudniają otoczeniu zauważenie problemu alkoholowego. Wysoko funkcjonujące osoby uzależnione są postrzegane przez otoczenie jako ambitne, pracowite i odnoszące sukcesy, charakteryzują się jednak pewnymi cechami, które nie powinny pozostać niezauważone. Należą do nich: aktywne poszukiwanie okazji do picia, częste spożywanie znacznych ilości alkoholu, uzasadnianie picia potrzebą zrelaksowania się, nieudane próby kontrolowania ilości wypijanego alkoholu czy stopniowe wycofywanie się z kontaktów z osobami niepijącymi. Występowanie wymienionych sygnałów powoduje konieczność obserwacji pod kątem używania alkoholu i konfrontacji z problemem, gdyż osoby wysoko funkcjonujące niezmiernie rzadko same poszukują pomocy. Dla poprawy rokowania długoterminowego niezbędne jest ustalenie właściwego rozpoznania i wczesne rozpoczęcie leczenia przed rozwinięciem się fizycznych objawów uzależnienia oraz jego powikłań.

Epidemiologia

Statystyki dotyczące spożycia alkoholu w Polsce wykazują niepokojące tendencje. Mimo ogólnego spadku spożycia napojów alkoholowych w krajach Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) o 2,5% w Polsce wskaźnik ten wzrósł prawie o 25% do wartości około 10 litrów czystego etanolu na osobę rocznie.

W naszym kraju nie przeprowadzono dotychczas szeroko zakrojonych badań epidemiologicznych dotyczących alkoholików wysoko funkcjonujących. Jedynie w raporcie agencji Taylor Nelson Sofres (TNS) Polska stwierdzono występowanie tendencji wskazujących na zwiększony odsetek osób o wysokim funkcjonowaniu społecznym wśród ogółu nadużywających alkoholu, wzrost konsumpcji alkoholu przez osoby z wykształceniem wyższym i zamieszkujące miasta powyżej 100 000 mieszkańców¹.

Wzorce nadużywania/uzależnienia od alkoholu

Wnioski z badania National Epidemiological Survey on Alcohol and Related Conditions (NESARC) przeprowadzonego w Stanach Zjednoczonych na reprezentatywnej statystycznie próbie wskazują na istnienie pięciu podtypów uzależnienia od alkoholu, które ujęto w model pięciu wiązek (five-cluster solution)². W modelu tym wyróżniono następujące podtypy uzależnienia:

• wiązka 1 – podtyp młodych dorosłych
• wiązka 2 – podtyp funkcjonujący
• wiązka 3 – podtyp rodzinny
• wiązka 4 – podtyp młodych z tendencjami aspołecznymi
• wiązka 5 – podtyp przewlekły zaawansowany.

Powyższy podział opracowano na podstawie analizy czynników mogących mieć znaczenie w rozwoju i przebiegu uzależnienia, takich jak: wiek badanego, wiek rozpoczęcia spożywania alkoholu, wiek, w którym zaczęła się choroba alkoholowa, płeć, alkoholizm w wywiadzie rodzinnym, współistnienie innych zaburzeń psychicznych, występowanie konfliktów z prawem, nadużywanie substancji innych niż alkohol, wykształcenie, zatrudnienie, posiadanie rodziny oraz wysokość zarobków. Alkoholicy wysoko funkcjonujący (wiązka 2) stanowili 19,4% badanych. Grupę tę scharakteryzowano jako osoby w średnim wieku (przeciętnie 41 lat), rozpoczynające spożywanie alkoholu w wieku 18,5 roku, o stosunkowo późnym początku choroby alkoholowej (średnio 37 lat). Wśród pacjentów z uzależnieniem od alkoholu wiązki drugiej znaczny, około 40%, odsetek stanowiły kobiety. U około 1/3 badanych choroba alkoholowa występowała w wywiadzie rodzinnym. Częstym schorzeniem współistniejącym była u nich depresja (u 1/4 badanych), natomiast stosunkowo rzadko występowały zaburzenia lękowe i bardzo rzadko (<1%) osobowość dyssocjalna. Osoby te rzadko nadużywają innych substancji odurzających z wyjątkiem nikotyny (uzależnienie od niej dotyczyło 43% badanych). Konflikty z prawem w tej grupie występowały u mniej niż 1% badanych – najrzadziej spośród innych podtypów. U badanych z tej grupy obserwowano stosunkowo dobre funkcjonowanie społeczne. W porównaniu z pozostałymi podtypami osoby te najrzadziej kontynuowały picie, kiedy pojawiały się jego poważne konsekwencje.

U alkoholików wysoko funkcjonujących statystycznie najczęściej stwierdzano wskaźniki wysokiego statusu socjoekonomicznego – prawie połowa jest w związkach małżeńskich, 62% pracuje na pełny etat, ponad 1/4 ma wykształcenie wyższe, a ich dochody są znacznie wyższe niż wśród pozostałych grup. W grupie tej znajduje się proporcjonalnie najwięcej emerytów w porównaniu z pozostałymi podtypami (około 5%). Osoby te spożywają alkohol przeciętnie co drugi dzień, w ilości do około 10 drinków dziennie. Podtyp drugi dość rzadko poszukuje pomocy w związku z uzależnieniem – tylko 17% respondentów kiedykolwiek zwracało się o pomoc. Ci, którzy przyznawali się do poszukiwania pomocy, najczęściej kierowali się do grup terapeutycznych bazujących na metodzie 12 kroków, często też korzystali z oferty niepublicznych placówek leczenia uzależnień³.

Charakterystyka alkoholika wysoko funkcjonującego

Alkoholik wysoko funkcjonujący stanowi szczególny rodzaj osoby uzależnionej. Mimo spożywania alkoholu etylowego i podejmowania ryzykownych zachowań z nim związanych jest w stanie przez stosunkowo długi czas utrzymywać wysoki standard życia, szczególnie w aspekcie zawodowym. Ponieważ dla alkoholików wysoko funkcjonujących praca jest czynnikiem motywującym do utrzymywania wysokiego poziomu funkcjonowania, często osoby te są postrzegane przez otoczenie jako ambitne, efektywne, nastawione na sukces, a przez rodzinę jako sumiennie wypełniające obowiązek utrzymywania i wsparcia finansowego. Niestety, stworzenie takiego obrazu uzależnionego przez bliskie mu osoby powoduje, że często nie dostrzegają one problemu lub znacznie umniejszają jego znaczenie, uznając, że wypełnianie zobowiązań jest wyznacznikiem radzenia sobie, co w konsekwencji wzmacnia u alkoholika mechanizm wyparcia. Jednocześnie osoby te często stają się współuzależnione⁴. Świadomie lub nieświadomie zaczynają przejmować odpowiedzialność za postępowanie uzależnionego, tłumacząc jego zachowania, a poprzez ciągłe przypisywanie sobie winy za picie osoby bliskiej, odbieranie negatywnych konsekwencji nałogu oraz podejmowanie prób naprawiania szkód wyrządzanych przez uzależnionego same doświadczają nadmiernego stresu emocjonalnego. Współuzależnieni bliscy poprzez swoje postępowanie powodują, że osoba uzależniona nie poczuwa się do odpowiedzialności za własne czyny, i przyczyniają się do jej pozostawania w nałogu.

Istnieje szereg oznak, które mogą pomóc otoczeniu zidentyfikować istnienie problemu. Do sygnałów ostrzegawczych zalicza się:

• zaprzeczanie piciu
• deklarowanie wypicia mniejszej ilości alkoholu, niż faktycznie miało to miejsce
• unikanie tematów związanych z piciem
• wyraźna zmiana w zachowaniu w stanie upojenia
• szukanie okazji do picia
• przebywanie głównie w gronie podobnie pijących znajomych
• problem z kontrolowaniem ilości wypijanego alkoholu
• palimpsesty alkoholowe (tzw. urwanie filmu)
• picie w samotności bądź po kryjomu⁵.

Alkoholik wysoko funkcjonujący a obraz siebie

U alkoholika wysoko funkcjonującego występują mechanizmy psychologiczne, które przez długi czas pozwalają osobie uzależnionej na lekceważenie problemu⁶. Należą do nich: zaprzeczanie, wyparcie, minimalizacja, obwinianie, intelektualizacja, racjonalizacja, koloryzowanie wspomnień, odwracanie uwagi, myślenie życzeniowe. Integralną częścią przewlekłego procesu chorobowego są próby kontrolowania ilości spożywanego alkoholu. Zazwyczaj są one nieskuteczne, jednak w przypadku alkoholika wysoko funkcjonującego niepowodzenie w samodzielnym zaprzestaniu picia może mu ułatwić uświadomienie sobie istnienia problemu i zmotywować go do szukania pomocy i podjęcia leczenia. Osoby uzależnione stosują szereg metod, które mają na celu zapanowanie nad impulsywnymi zachowaniami i ograniczenie ilości spożywanego alkoholu. Należą do nich: proszenie osoby towarzyszącej o kontrolowanie ilości wypijanego alkoholu, picie tylko w określonych sytuacjach, całkowite zaprzestawanie picia na kilka tygodni bądź miesięcy, przyjeżdżanie na imprezę towarzyską samochodem w celu wymuszenia powstrzymania się od spożycia alkoholu, spożywanie posiłku przed piciem i wypijanie wody między kolejnymi drinkami, picie tylko jednego rodzaju alkoholu, ograniczenie spożywania alkoholu publicznie, a następnie picie po kryjomu, unikanie okazji towarzyskich czy próby poszukiwania oparcia w rozwoju duchowym i religijnym. Na tym etapie choroby alkoholicy wysoko funkcjonujący zazwyczaj zakładają, że umiarkowanie w piciu uchroni ich przed tym, co uchodzi w ich oczach za absolutnie nie do pomyślenia – całkowitą abstynencją⁷.