Ból stawów obwodowych jest częstym objawem, towarzyszącym zarówno chorobie zwyrodnieniowej stawów (ChZS), jak i chorobom zapalnym, w tym reumatoidalnemu zapaleniu stawów (RZS). W diagnostyce różnicowej należy zwrócić szczególną uwagę na charakter dolegliwości bólowych, a więc korelację natężenia bólu z porą dnia, wpływ aktywności fizycznej oraz występowanie sztywności porannej i czas jej trwania. W badaniu przedmiotowym należy poszukiwać ewentualnych obrzęków stawów i typowych zmian destrukcyjnych. Całości procesu diagnostycznego dopełniają badania laboratoryjne (ocena wskaźników stanu zapalnego i markerów serologicznych) oraz obrazowe.

Epidemiologia

Według danych epidemiologicznych choroba zwyrodnieniowa stawów jest najczęstszą przyczyną dolegliwości bólowych ze strony aparatu ruchu i dotyczy ponad 50% osób po 40 roku życia. Kobiety cechują się większą zapadalnością na tę jednostkę chorobową, szczególnie w zakresie zajęcia stawów kolanowych i stawów rąk (zapadalność na gonartrozę wynosi 11,9% wśród mężczyzn i 21,7% wśród kobiet, a różnica między płciami zwiększa się w każdej dekadzie po 40 roku życia). Częstość występowania reumatoidalnego zapalenia stawów jest znacznie mniejsza i wynosi ok. 0,8% w populacji europejskiej, ze szczytem zachorowalności w 4 i 5 dekadzie życia. Choroba ta częściej dotyka również kobiety (różnica 3-krotna).

Proces diagnostyczny

W diagnostyce pacjenta skarżącego się na dolegliwości bólowe stawów należy uwzględnić cztery główne składowe:

• badanie podmiotowe
• badanie przedmiotowe
• badania laboratoryjne
• badania obrazowe.

Badanie podmiotowe

W trakcie zbierania wywiadu warto zwrócić szczególną uwagę na:

• lokalizację dolegliwości bólowych
• korelację natężenia bólu z porą dnia – w reumatoidalnym zapaleniu stawów ból ma największe natężenie w godzinach nocnych i wczesnoporannych, zaś w chorobie zwyrodnieniowej stawów w godzinach wieczornych
• wybudzanie w nocy z powodu bólu stawów – typowe dla chorób zapalnych stawów
• występowanie sztywności porannej oraz czas jej trwania – w chorobie zwyrodnieniowej stawów sztywność poranna trwa zwykle kilkanaście minut i nie dłużej niż 30-60 minut, zaś w reumatoidalnym zapaleniu stawów ponad godzinę
• wpływ aktywności fizycznej na ból – aktywność fizyczna nasila ból w chorobie zwyrodnieniowej stawów, szczególnie podczas pierwszych ruchów (tzw. ból startowy), zaś zmniejsza w reumatoidalnym zapaleniu stawów
• czas trwania objawów
• narażenie na czynniki mechaniczne, np. wymuszona pozycja ciała w pracy, uprawianie sportów wyczynowych, przebyte urazy – będące czynnikami ryzyka choroby zwyrodnieniowej stawów
• występowanie objawów ogólnych: stanów podgorączkowych, nocnych potów, spadku apetytu, niezamierzonej utraty masy ciała, nasilonego zmęczenia – jako wyrazu ogólnoustrojowej reakcji zapalnej w reumatoidalnym zapaleniu stawów; objawy te nie występują w chorobie zwyrodnieniowej stawów.

Kluczowym aspektem badania podmiotowego jest umiejętność odróżnienia tzw. bólu zapalnego stawów typowego m.in. dla reumatoidalnego zapalenia stawów od bólu o charakterze niezapalnym, występującego w chorobie zwyrodnieniowej stawów. Dla ułatwienia cechy różnicujące podsumowano w tabeli 1.